3.1 Εισαγωγή
Ο στόχος του παρόντος κεφαλαίου είναι να αναδείξει βέλτιστες και χρήσιμες πρακτικές για τη λειτουργία της ΚτΠ και τη διάδρασή της με άλλους χώρους, ώστε να βοηθήσει στη διαμόρφωση προτάσεων βελτίωσης σε ένα λογικό πλαίσιο για τα δεδομένα της χώρας μας. Οι καλές πρακτικές αναδεικνύονται σε τρία επίπεδα και δύο διαστάσεις (Διάγραμμα 3.1). Ειδικότερα, εξετάζονται πρακτικές ως προς τη θεσμική λειτουργία, την οικονομική διαχείριση και την κοινωνική επίδραση της ΚτΠ, που αφορούν τόσο τη νομοθεσία και το κανονιστικό πλαίσιο στην Ευρώπη και διεθνώς, όσο και την υλοποίησή τους στο πεδίο.
Διάγραμμα 3.1: Επίπεδα και διαστάσεις των καλών πρακτικών
Οι καλές πρακτικές έχουν επιλεχθεί με γνώμονα τα χαρακτηριστικά της ΚτΠ στην Ελλάδα και τις δυναμικές που τα έχουν διαμορφώσει, όπως περιγράφονται στο προηγούμενο κεφάλαιο του Σχεδίου. Συγκεκριμένα, η επιλογή των καλών πρακτικών έγινε με βάση τη θεματική, έτσι ώστε να είναι σχετική με τα τρία επίπεδα που εξετάζουμε (θεσμική λειτουργία, οικονομική διαχείριση, κοινωνική επίδραση), να έχει φέρει αποτελέσματα στο πεδίο εφαρμογής της, και να μπορούσε να προσαρμοστεί εξ ολοκλήρου ή εν μέρει προς εφαρμογή στην Ελλάδα. Σημειώνεται ότι για την εφαρμογή οποιασδήποτε από τις πρακτικές που αναδεικνύονται παρακάτω, απαραίτητο είναι να γίνει περαιτέρω ανάλυση και προσαρμογή.
3.2 Θεσμική λειτουργία
Το θεσμικό περιβάλλον εντός του οποίου η ΚτΠ διαδρά με κρατικούς φορείς είναι ζωτικής σημασίας για τις ΟΚοιΠ και για την επίδραση του έργου τους στην κοινωνία γενικότερα. Η ΚτΠ αποτελεί καίριο πυλώνα του δημοκρατικού συστήματος, διασφαλίζοντας μια ανοιχτή και διαφανή διακυβέρνηση και ενισχύοντας την αποτελεσματικότητα της δημόσιας πολιτικής.
Οι καλές πρακτικές που εντοπίστηκαν για τη βελτίωση του θεσμικού περιβάλλοντος μπορούν να ομαδοποιηθούν σε τέσσερις κατηγορίες: δράσεις του κράτους για τη συμμετοχή της ΚτΠ στη διαμόρφωση πολιτικής, η εκπροσώπηση της ΚτΠ στη διαμόρφωση πολιτικών μέσα από κεντρικό φορέα εκπροσώπησης, η εμπέδωση εμπιστοσύνης μεταξύ του κράτους και της ΚτΠ, και, τέλος, η συνεργασία μεταξύ της ΚτΠ και του κράτους για την αξιοποίηση συνεργειών και δυνατοτήτων άμβλυνσης των προβλημάτων της ευρύτερης κοινωνίας.
3.2.1 Διαμόρφωση πολιτικής με την ΚτΠ – δράσεις από την πλευρά της πολιτείας
Βασική προϋπόθεση για την αποτελεσματικότητα πολιτικών σε μια δημοκρατική πολιτεία είναι η αποδοχή τους από μια αρκετά μεγάλη μερίδα των πολιτών. Η αποδοχή ενισχύεται όταν οι πολιτικές υπόκεινται σε διαβούλευση με τους πολίτες κατά τη θέσπιση και την υλοποίησή τους. Η συμμετοχή της ΚτΠ προσφέρει σημαντικά πλεονεκτήματα σε αυτή τη διαδικασία, καθώς οι ΟΚοιΠ συγκεντρώνουν σημαντική τεχνογνωσία στα θέματα ενδιαφέροντός τους και μπορούν να ενισχύσουν την αποδοχή των πολιτικών από πολίτες που στηρίζουν και εμπιστεύονται τις οργανώσεις.
Σε αυτή την κατεύθυνση, έχουν θεσπιστεί κανόνες και πρακτικές σε άλλες χώρες που διευκολύνουν και προάγουν τη συμμετοχή της ΚτΠ στη διαμόρφωση πολιτικής, όπως υποχρεωτικότητα της διαβούλευσης με την ΚτΠ και διάκριση της ΚτΠ από άλλες ομάδες πίεσης. Η τήρηση ενημερωμένου μητρώου ΚτΠ διευκολύνει περαιτέρω τη διαβούλευση και τη συνεργασία με το κράτος, ενώ ταυτόχρονα προάγει τη λογοδοσία και τη διαφάνεια λήψης αποφάσεων.
Υποχρεωτικότητα διαβούλευσης με την ΚτΠ στην παραγωγή δημόσιας πολιτικής
Η ΕΕ ορίζει ένα σαφές πλαίσιο μέσα στο οποίο τα κράτη μέλη οφείλουν να συμπεριλάβουν τις οργανώσεις της ΚτΠ στις διαβουλεύσεις λόγω των πολλαπλών διαστάσεων που προσφέρει η συμμετοχή τους στη διαμόρφωση πολιτικών. Η εφαρμογή αυτής της υποχρέωσης ποικίλει μεταξύ των χωρών μελών της ΕΕ, ωστόσο ακόμα και σε χώρες με παρόμοια χαρακτηριστικά της ΚτΠ με την Ελλάδα, όπως η Ιταλία, μπορούν να αναδειχθούν παραδείγματα άμεσης και ενεργής εμπλοκής της ΚτΠ στην παραγωγή δημόσιας πολιτικής.
Για παράδειγμα, το σχέδιο διαχείρισης των πόρων του Ταμείου Ανάκαμψης (NEXTGENEU) συνδιαμορφώθηκε στην Ιταλία με μέλη της ΚτΠ και κρατικών φορέων. Ο στόχος ήταν μια σφαιρική αντιμετώπιση των προκλήσεων που δημιούργησε η πανδημία με τη βέλτιστη αξιοποίηση των διαθέσιμων πόρων.
Διάκριση μεταξύ ΚτΠ και λοιπών ομάδων πίεσης
Στη Λιθουανία, στο πεδίο των διαβουλεύσεων, η ΚτΠ απέκτησε το καθεστώς «διαμορφωτών της νομοθεσίας» (influencers of legislation) σε αντίθεση με τους ιδιωτικούς και επιχειρηματικούς δρώντες (lobbies). Η διάκριση αυτή παραπέμπει σε ειδική μεταχείριση της ΚτΠ, παρέχοντας μεγαλύτερο πλαίσιο ανοιχτού διαλόγου με πρόσβαση σε περαιτέρω πληροφόρηση. Το καθεστώς αυτό αποκτάται από τους φορείς της ΚτΠ που πληρούν συγκεκριμένα κριτήρια, όπως διαφανείς οικονομικές διαδικασίες κ.ά., προάγοντας με αυτόν τον τρόπο τη λογοδοσία και τη διαφάνεια στην ΚτΠ.
Μητρώο ΚτΠ
Είναι απαραίτητο για τη λογοδοσία, τη διαφανή λήψη αποφάσεων και λειτουργία των οργανώσεων της ΚτΠ να τηρείται ενημερωμένο το μητρώο τους. Εκτός από την προώθηση της συνεργασίας μεταξύ των ομάδων και τη βοήθεια στην αξιολόγηση του αντίκτυπού τους, ενισχύεται έτσι η νομική συμμόρφωση.
Στο Συμβούλιο της Ευρώπης, αποκτούν πρόσβαση στο μητρώο του οργανισμού όσοι φορείς της ΚτΠ τηρούν και αποδέχονται τις αρχές και τις αξίες του Συμβουλίου, ενώ παράλληλα έχουν δημοκρατική δομή και οργάνωση. Αντίστοιχα, χώρες όπως η Ιταλία και η Γαλλία έχουν ένα κοινό ενιαίο μητρώο όπου κοινοποιούνται πρωτίστως τα οικονομικά στοιχεία των οργανώσεων της ΚτΠ. Τέλος, αξίζει να αναφερθεί η ευρωπαϊκή πρωτοβουλία για το κοινό «Καταστατικό για τα ευρωπαϊκά διασυνοριακά σωματεία και τις μη κερδοσκοπικές οργανώσεις» που θα μπορούσε να προσφέρει κοινά ευρωπαϊκά πρότυπα και κανόνες για τις οργανώσεις και τα κράτη μέλη, προστατεύοντας και ενισχύοντας την ίση αντιμετώπιση των οργανώσεων, από τη μία, και παράλληλα προσφέροντας στα κράτη μέλη την απαραίτητη καθοδήγηση και υποστήριξη με ένα κοινό νομικό πλαίσιο, από την άλλη.
3.2.2 Κεντρικός φορέας εκπροσώπησης της ΚτΠ
Η αυτοοργάνωση της ΚτΠ μπορεί να αυξήσει την επιρροή και τον αντίκτυπο της. Η αυτοοργάνωση μπορεί να ενισχύσει τη δύναμη των διαφόρων οργανώσεων, όπου η συσσωρευμένη τεχνογνωσία μπορεί να συνθέσει αποτελεσματικές προτάσεις πολιτικής. Επιπροσθέτως, η μεγάλη συμμετοχή διαφόρων, μικρών και μεγάλων, οργανώσεων διασφαλίζει τη συμπερίληψη διαφορετικών αντιλήψεων και πρακτικών, διαμορφώνοντας ολιστικές προτάσεις πολιτικής.
Σε διεθνές επίπεδο, το CSO Forum περιλαμβάνει εκπροσώπους της ΚτΠ από διάφορες ηπείρους, με στόχο την προώθηση και ενίσχυση της συμμετοχής της ΚτΠ στις διαπραγματεύσεις που διεξάγονται στον ΟΗΕ, αλλά και στην ανταλλαγή τεχνογνωσίας και πρακτικών. Σε εθνικό επίπεδο, στην περίπτωση της Βουλγαρίας, το Συμβούλιο για την Ανάπτυξη της ΚτΠ (Council for Civil Society Development – CCSD), μεταξύ πολλών άλλων, στοχεύει «στον συντονισμό, την παρακολούθηση, αξιολόγηση και προώθηση της εθνικής στρατηγικής για την Κοινωνία των Πολιτών, γνωμοδοτώντας ταυτόχρονα επί όλων των κανονιστικών πράξεων που αφορούν τη λειτουργία των οργανώσεων της ΚτΠ». Ένας τέτοιος φορέας θα μπορούσε να αναλάβει και ουσιαστικό ρόλο σε μια προσπάθεια εκ των έσω χαρτογράφησης και επίβλεψης της ΚτΠ (κώδικας δεοντολογίας, μητρώα, υποχρεώσεις).
3.2.3 Εμπέδωση εμπιστοσύνης μεταξύ κράτους και ΚτΠ – Ακαδημία ΚτΠ
Η δημιουργία ενός ασφαλούς περιβάλλοντος διάδρασης απαιτεί την καλλιέργεια σχέσεων εμπιστοσύνης μεταξύ κράτους και ΚτΠ. Ενίοτε, οι σχέσεις είναι ανταγωνιστικές, καθώς η μία πλευρά αντιλαμβάνεται τους φορείς της ΚτΠ ως αντίπαλους και μονίμως επικριτικούς. Από την άλλη πλευρά, το κράτος εκλαμβάνεται ως μη ανταποκρινόμενο στις ανάγκες και τα συμφέροντα της κοινωνίας, χαρακτηριζόμενο ως μη αποτελεσματικό και ανίκανο στη διαδικασία διαμόρφωσης ορθής και συμπεριληπτικής πολιτικής. Η έλλειψη θεσμικών δίαυλων επικοινωνίας και μέτρων διαφάνειας οδηγεί στην απομάκρυνση και την πόλωση των φορέων, καταλήγοντας στην ανεπαρκή διαμόρφωση πολιτικών.
Στο πλαίσιο αυτό, στη Φινλανδία, υλοποιείται σε ετήσια βάση Ακαδημία της ΚτΠ (CSO Academy). Ο στόχος της είναι η αλληλεπίδραση και η επικοινωνία μεταξύ των εργαζομένων κρατικών αρχών και οργανώσεων της ΚτΠ. Στην Ακαδημία συζητούν διάφορα ζητήματα και προκλήσεις, ανταλλάσσοντας καλές πρακτικές και υλοποιώντας σχέδια και προγράμματα κοινής εκπαίδευσης.
3.2.4 Συνεργασία ΚτΠ και πολιτείας
Οι οργανισμοί της ΚτΠ διεθνώς έχουν σημαντικό ρόλο όχι μόνο στη διαμόρφωση, αλλά και στην υλοποίηση πολιτικών, τόσο σε εθνικό όσο και σε τοπικό επίπεδο. Μέσα από δίκτυα υποστηρικτών και εθελοντών, απασχολώντας άτομα με ισχυρό ενδιαφέρον για την επίλυση συγκεκριμένων κοινωνικών προβλημάτων, οι ΟΚοιΠ μπορούν να ενισχύσουν σημαντικά την αποτελεσματικότητα κοινωνικών πολιτικών, όταν υπάρχει καλή συνεργασία με το κράτος.
Στρατηγική συνεργασία ΚτΠ και κράτους
Στη Νορβηγία και τη Νέα Ζηλανδία, το Υπουργείο Εξωτερικών συνεργάζεται με διάφορες ΟΚοιΠ για την αντιμετώπιση ζητημάτων σε διάφορες χώρες και παράλληλα την προώθηση της προστασίας των ανθρώπινων δικαιωμάτων. Αντίστοιχα, στη Φινλανδία, το κράτος ενισχύει και υποστηρίζει τις ΟΚοιΠ με στόχο την επίτευξη των αναπτυξιακών στόχων της Φινλανδίας.
Συνέργειες ΚτΠ και κράτους
Ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα περίπτωση για τη σημασία της καλής συνεργασίας μεταξύ ΚτΠ και πολιτείας προσφέρει η Κόστα Ρίκα, μια χώρα που έχει πετύχει πολύ καλύτερες επιδόσεις σε μια σειρά από οικονομικούς, κοινωνικούς και περιβαλλοντικούς δείκτες σε σύγκριση με γειτονικές χώρες όπως η Νικαράγουα, η Ονδούρα και το Ελ Σαλβαδόρ, εν μέρει και λόγω της ισχυρής ΚτΠ που διαθέτει. Ειδικότερα, στην Κόστα Ρίκα, οι κρατικές υπηρεσίες συνεργάστηκαν αποτελεσματικά με τις ΟΚοιΠ για την προστασία και συντήρηση του περιβάλλοντος και για την προώθηση βιώσιμων πολιτικών. Εξαιρετικά επιτυχημένη κρίνεται η συνεργασία των δυο μερών στο μεγάλο εθνικό πάρκο Corcovado στην Κόστα Ρίκα για τη διατήρηση της βιοποικιλότητας και την προστασία του πάρκου.
Συνεργασία για την άμβλυνση κοινωνικών προβλημάτων
Στην Ινδία, η ΚτΠ μαζί με το κράτος ανέλαβαν το μεγάλο έργο της εκμάθησης γραφής και ανάγνωσης σε μεγάλη μερίδα του πληθυσμού της χώρας. Αναλυτικότερα, το Read India ήταν μια μεγάλη πρωτοβουλία που υλοποιήθηκε σε 13 πολιτείες της χώρας, προσφέροντας εκπαίδευση σε τομείς όπως η βασική γραφή, ανάγνωση και αριθμητική σε πάνω από 250 αγροτικές κοινότητες. Για την υλοποίηση της πρωτοβουλίας, συνεργάστηκαν οργανισμοί της ΚτΠ, επιχειρήσεις και κρατικοί φορείς της χώρας.
Συμπράξεις δημόσιου – ιδιωτικού – φιλανθρωπικού Τομέα (4P) – Συνέργειες για το κλίμα
Ως διατομεακές και πολυμερείς συνεργασίες, τα μοντέλα 4P (public – private – philanthropic partnerships) είναι από τη φύση τους κατάλληλα για την αντιμετώπιση σύνθετων κλιματικών και φυσικών προκλήσεων. Περισσότερα από 50 μοντέλα 4P έχουν εμφανιστεί τα τελευταία 20 χρόνια σύμφωνα με πρόσφατη έρευνα της McKinsey (2023), με σημαντικά αποτελέσματα προόδου. Παραδείγματα περιλαμβάνουν ένα πρόγραμμα επιχορηγήσεων για την προστασία της θάλασσας που χρηματοδοτείται από αποταμιεύσεις από μια ανταλλαγή χρέους για τη φύση στις Σεϋχέλλες, και μια εταιρική σχέση υπό την ηγεσία της κυβέρνησης των ΗΠΑ για την αύξηση της πρόσβασης στην ενέργεια και την ανάπτυξη χαμηλών εκπομπών άνθρακα σε ολόκληρη την υποσαχάρια Αφρική.
3.3 Οικονομική διαχείριση
Η χρηματοδότηση, η φορολόγηση και η διαχείριση των οικονομικών του τομέα ευρύτερα συγκαταλέγονται στα καίρια ζητήματα που διαμορφώνουν τις σχέσεις της ΚτΠ με το κράτος και την ευρύτερη κοινωνία. Καλές πρακτικές πάνω σε αυτά τα ζητήματα έχουν στόχο την ενίσχυση της διαφάνειας, της αποτελεσματικότητας αλλά και της βιωσιμότητας των έργων, καθώς και του συνόλου των υπηρεσιών της ΚτΠ.
3.3.1 Φορολογική μεταχείριση
Η διεθνής εμπειρία δείχνει ότι τα φορολογικά κίνητρα πράγματι καταφέρνουν να κινητοποιήσουν τους πολίτες και τα νομικά πρόσωπα στην πραγματοποίηση δωρεών προς την ΚτΠ. Συγκεκριμένα, οι πιθανότητες πραγματοποίησης δωρεάς είναι υψηλότερες σε χώρες όπου προσφέρονται σχετικά φορολογικά κίνητρα, ενώ ισχυρότερα κίνητρα οδηγούν σε υψηλότερες δωρεές (CAF, 2016).
Υπάρχουν σημαντικά περιθώρια βελτίωσης του φορολογικού πλαισίου της Ελλάδας, με την υιοθέτηση καλών πρακτικών από άλλες ανεπτυγμένες χώρες. Στη φορολογική διάσταση του δείκτη Global Philanthropy Environment Index για το 2022 (IUPUI, 2022), η Ελλάδα βαθμολογείται με 4,00 (με μέγιστο το 5,00), κοντά στον μέσο όρο για τις χώρες της Νότιας Ευρώπης (3,98). Για σύγκριση, ανάμεσα στις χώρες της Νότιας Ευρώπης, η Ιταλία βαθμολογείται υψηλότερα (με 4,50), ενώ υψηλότερος είναι ο μέσος όρος στην Ωκεανία (4,25), την Καραϊβική (4,25), τη Δυτική Ευρώπη (4,64) και την περιοχή των Καναδά-ΗΠΑ (4,88).
Η φορολογική μεταχείριση των δωρεών διαφέρει ως προς την ένταση του φορολογικού κινήτρου, καθώς και ως προς άλλα χαρακτηριστικά, όπως επιλεξιμότητα οργανώσεων, είδος κινήτρου και όρια φοροαπαλλαγών. Σχετικά με την επιλεξιμότητα, σε ορισμένες χώρες τα κίνητρα επικεντρώνονται σε φιλανθρωπικές οργανώσεις, ωστόσο ως καλή πρακτική θεωρείται να μην αποκλείονται σκοποί δράσεων όπως η συνηγορία. Επίσης, σε κάποιες χώρες η παροχή και η ένταση των κινήτρων συνδέονται με την εγγραφή σε ειδικά μητρώα, ενώ ως καλή πρακτική θεωρείται να υπάρχει μία μόνο κλίμακα για την απόκτηση δικαιωμάτων χρηματοδότησης (one-step inclusive system), με την οποία επιτυγχάνεται υψηλότερη συμμετοχή των πολιτών στην προσφορά δωρεών σε οργανώσεις (CAF, 2016).
Ως προς την ένταση των κινήτρων, σε πολλές χώρες απαλλάσσεται το 100% της αξίας της δωρεάς (εντός ορισμένων ορίων), σε λιγότερες (όπως η Ιρλανδία, η Γαλλία και η Ινδία) η απαλλαγή κινείται στο εύρος 50%-80%, ενώ στη Σιγκαπούρη η απαλλαγή ανέρχεται σε 300% της αξίας της δωρεάς, επιβραβεύοντας τον πολίτη με 2 $ απαλλαγή από τους υπόλοιπους φόρους για κάθε 1 $ δωρεάς που πραγματοποιεί. Ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι η Σιγκαπούρη δεν επιβάλλει ανώτερο όριο στη φοροαπαλλαγή, ενώ σε χώρες όπως η Αυστραλία, η Ιρλανδία και το Ηνωμένο Βασίλειο, το ανώτατο όριο έχει τεθεί στο 100% του φορολογητέου εισοδήματος (CAF, 2016).
Η Ελλάδα συγκαταλέγεται στη μειονότητα χωρών που εφαρμόζουν κατώτερο όριο στην αναγνώριση δωρεών για την παροχή φοροαπαλλαγών. Τα κατώτερα όρια εφαρμόζονται για να περιορίσουν το κόστος του συστήματος φορολογικής διαχείρισης, ενώ ο ρόλος των φοροαπαλλαγών στην κινητοποίηση των πολύ μικρών δωρεών αμφισβητείται στη βιβλιογραφία. Πράγματι, η κατάργηση του κατώτερου ορίου στο Ηνωμένο Βασίλειο δεν φαίνεται να οδήγησε σε αξιοσημείωτη αύξηση του συνολικού ύψους των δωρεών, ωστόσο διευρύνθηκε η προσφορά δωρεών από μεγαλύτερο πλήθος ανθρώπων με χαμηλότερα ποσά, το οποίο κατ’ επέκταση οδήγησε σε εκδημοκρατισμό της χρηματικής στήριξης των οργανώσεων (CAF, 2016).
Τέλος, σημαντικές διαφορές παρατηρούνται στη μορφή του κινήτρου, καθώς στις περισσότερες χώρες οι δωρεές μειώνουν το φορολογητέο εισόδημα, σε ορισμένες (όπως Καναδάς και Γαλλία) μειώνουν τη φορολογική υποχρέωση, σε άλλες προσφέρονται και οι δύο δυνατότητες (όπως Ιταλία και Ιαπωνία), ενώ υπάρχει και η δυνατότητα εξουσιοδότησης των οργανώσεων να απαιτήσουν τον φόρο που αντιστοιχεί στη δωρεά (στην Ιρλανδία και το Ηνωμένο Βασίλειο). Η βασική διαφορά στη μορφή του κινήτρου είναι ότι με τη μείωση του φορολογητέου εισοδήματος αντί του φόρου, η ισχύς του κινήτρου είναι υψηλότερη σε υψηλότερα εισοδήματα, στα οποία εφαρμόζονται υψηλότεροι οριακοί φορολογικοί συντελεστές. Έτσι, το σύστημα μείωσης του φόρου αντί του φορολογητέου εισοδήματος θεωρείται ότι συνάδει καλύτερα με τον στόχο για στήριξη της ΚτΠ από όσο γίνεται ευρύτερο μέρος της κοινωνίας (CAF, 2016).
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το φορολογικό πλαίσιο στον Καναδά και τις ΗΠΑ, καθώς οι συγκεκριμένες χώρες λαμβάνουν ιδιαίτερα υψηλές τιμές στις διεθνείς συγκρίσεις για την ποιότητα του φορολογικού πλαισίου τους όσον αφορά τη στήριξη της ΚτΠ. Στις ΗΠΑ, οι φορείς που πληρούν τις προϋποθέσεις για φοροαπαλλαγή σύμφωνα με την ενότητα 501(c)(3) του Κώδικα Εσωτερικών Εσόδων είναι επιλέξιμοι για ορισμένα φορολογικά οφέλη και συγκεκριμένα:
- Απαλλαγή από τον ομοσπονδιακό φόρο εισοδήματος: Οι φορείς που χαρακτηρίζονται ως φιλανθρωπικές, θρησκευτικές, εκπαιδευτικές, επιστημονικές, λογοτεχνικές ή άλλες οργανώσεις για την πρόληψη της κακοποίησης παιδιών ή ζώων μπορούν να υποβάλουν αίτηση για καθεστώς φοροαπαλλαγής. Αυτό το καθεστώς τις απαλλάσσει από τον ομοσπονδιακό φόρο εισοδήματος για τις φιλανθρωπικές τους δραστηριότητες. Ωστόσο, ενδέχεται να εξακολουθούν να υπόκεινται σε ορισμένους φόρους επί μη σχετιζόμενου επιχειρηματικού εισοδήματος (UBI), εάν ασκούν δραστηριότητες εκτός των απαλλασσόμενων σκοπών τους.
- Πολιτειακές φοροαπαλλαγές: Εκτός από τα ομοσπονδιακά φορολογικά οφέλη, πολλές πολιτείες επίσης προσφέρουν φοροαπαλλαγές για οργανισμούς που πληρούν ορισμένα κριτήρια. Οι πολιτειακοί κανονισμοί μπορεί να διαφέρουν, επομένως οι οργανισμοί πρέπει να γνωρίζουν και να συμμορφώνονται με τις ειδικές απαιτήσεις της εκάστοτε πολιτείας.
- Δωρεές και κληροδοτήματα: Οι φορείς που έχουν ενταχθεί στο ευνοϊκό φορολογικό καθεστώς μπορούν να λάβουν δωρεές και κληροδοτήματα που εκπίπτουν από τη φορολογία. Τα άτομα και οι επιχειρήσεις μπορούν να αφαιρέσουν τις δωρεές που έγιναν σε κατάλληλους οργανισμούς από το φορολογητέο εισόδημά τους κατά την υποβολή των ομοσπονδιακών δηλώσεων φόρου εισοδήματος. Ωστόσο, υπάρχουν συγκεκριμένοι κανόνες και περιορισμοί σχετικά με τη δυνατότητα έκπτωσης των φιλανθρωπικών συνεισφορών.
Στον Καναδά, οι φορείς μπορούν να υποβάλουν αίτηση για καθεστώς εγγεγραμμένης φιλανθρωπικής οργάνωσης (Registered Charity Status) στην αρμόδια υπηρεσία (Canada Revenue Agency-CRA), το οποίο παρέχει φορολογικά οφέλη παρόμοια με το καθεστώς 501(c)(3) των ΗΠΑ. Παράλληλα, οι ΟΚοιΠ εκδίδουν επίσημες αποδείξεις δωρεάς στους δωρητές, οι οποίες μπορούν να χρησιμοποιηθούν για φορολογικές εκπτώσεις.
3.3.2 Χρηματοδότηση της ΚτΠ
Η άμεση χρηματοδότηση είναι ένας ακόμα σημαντικός τρόπος στήριξης της ΚτΠ. Η υλοποίηση δράσεων από ΟΚοιΠ που κατέχουν εξειδίκευση σε δύσκολα κοινωνικά ζητήματα, καλή επίγνωση των συνθηκών σε τοπική κλίμακα, και ισχυρά κίνητρα για την επίτευξη καλών κοινωνικών αποτελεσμάτων προσφέρει σημαντικά πλεονεκτήματα σε σύγκριση με την υλοποίηση αυτών των δράσεων μέσα από κρατικές δομές και υπηρεσίες. Ωστόσο, η υψηλή εξάρτηση από κρατική χρηματοδότηση κρύβει κινδύνους για την ανεξαρτησία και τη μακροχρόνια σταθερότητα των οργανισμών που υλοποιούν τις δράσεις, ενώ όταν η υψηλή εξάρτηση αφορά το σύνολο της ΚτΠ, οι δράσεις της μπορεί να μην ανταποκρίνονται επαρκώς στις πραγματικές ανάγκες της κοινωνίας.
Ως καλή πρακτική, στην ΕΕ και σε διάφορες άλλες ευρωπαϊκές χώρες όπως η Γερμανία, πολλά έργα περιλαμβάνουν την αρχή της συγχρηματοδότησης (co-financing principle), όπου η χρηματοδότηση από το κράτος παρέχεται με την προϋπόθεση ότι η οργάνωση εξασφαλίζει μέρος του προϋπολογισμού του προγράμματος από άλλες πηγές. Η προσπάθεια αναζήτησης πρόσθετης χρηματοδότησης για την κάλυψη του κριτηρίου λειτουργεί ως κίνητρο για την περαιτέρω συνεργασία μεταξύ διαφόρων φορέων, δημιουργώντας το κατάλληλο πλαίσιο για κοινό συντονισμό και δράση, και πετυχαίνοντας έτσι τη μεγιστοποίηση του αντίκτυπου των έργων.
Λόγω της μικρής χρονικής διάρκειας των χρηματοδοτήσεων (project base financing), η ΚτΠ δεν διευκολύνεται στην υιοθέτηση μακροχρόνιου σχεδιασμού και τη μεγιστοποίηση του κοινωνικού αντίκτυπου. Σημαντικό ρόλο για τη βιωσιμότητα των οργανώσεων έχουν πηγές όπως συνδρομές υποστηρικτών, οι οποίες δεν έχουν χρονικό περιορισμό και προσφέρουν ευέλικτους πόρους που μπορεί να αξιοποιηθούν για τις εσωτερικές ανάγκες της οργάνωσης (unrestricted funding). Με αυτόν τον τρόπο, αποφεύγεται το πρόβλημα οργανώσεων που κερδίζουν διαγωνισμούς για την υλοποίηση έργων να δυσκολεύονται να καλύψουν όλες τις δαπάνες λειτουργίας τους λόγω των περιοριστικών όρων χρηματοδότησης και εν τέλει να κινδυνεύουν με διακοπή λειτουργίας (non-profit starvation cycle).
Για τον λόγο αυτόν, χώρες όπως η Γερμανία και η Λιθουανία έχουν δημιουργήσει ειδικό ταμείο χρηματοδοτήσεων της ΚτΠ με πιο μακροπρόθεσμο ορίζοντα δράσης, διευκολύνοντας την ομαλή λειτουργία και τη βιωσιμότητα πολλών οργανώσεων. Αξίζει να σημειωθεί ότι και η αρχή της συγχρηματοδότησης μπορεί να ενισχύσει τη βιωσιμότητα των έργων και τη συνέχισή τους μετά την περίοδο επιχορήγησης από δημόσιους πόρους.
3.3.3 Αμοιβές μελών διοίκησης οργανώσεων
Ένα ακόμα ζήτημα που θεωρείται σημαντικό για την οικονομική βιωσιμότητα οργανώσεων σχετίζεται με τη δυνατότητα αμοιβής μελών των οργάνων διοίκησης. Στις περισσότερες περιπτώσεις παγκοσμίως, τα μέλη των οργάνων διοίκησης οργανώσεων δεν πληρώνονται, ωστόσο υπάρχουν και ορισμένες εξαιρέσεις.
Ενδεικτικό παράδειγμα είναι η Αυστραλία, όπου η ACNC (Australian Charities and Not-for-profits Commission) επιτρέπει στις φιλανθρωπικές οργανώσεις να πληρώνουν τα μέλη του διοικητικού συμβουλίου (ΔΣ) τους. Εάν οι πληρωμές προς τα μέλη του διοικητικού συμβουλίου προάγουν τον φιλανθρωπικό σκοπό της φιλανθρωπικής οργάνωσης, επιτρέπονται σύμφωνα με τους κανόνες της φιλανθρωπικής οργάνωσης και έχουν εγκριθεί εντός της φιλανθρωπικής οργάνωσης, η ACNC δεν τις απαγορεύει. Ωστόσο, τυχόν πληρωμές προς μέλη του διοικητικού συμβουλίου που είναι μη λογικές, μη εξουσιοδοτημένες ή αδικαιολόγητες μπορεί να σηματοδοτήσουν ότι η φιλανθρωπική οργάνωση δεν συμμορφώνεται με τα πρότυπα διακυβέρνησης της ACNC. Επιπλέον, οι φιλανθρωπικές οργανώσεις ενδέχεται να υπόκεινται σε ειδικούς κανόνες που αφορούν την πληρωμή στα μέλη του διοικητικού συμβουλίου, οι οποίοι διαφέρουν ανάλογα με την οργανωτική δομή ή τις δραστηριότητές τους.
Αντίστοιχα, στις ΗΠΑ, μια μη κερδοσκοπική οργάνωση μπορεί να προσφέρει αμοιβές στα μέλη των οργάνων της, εκτός εάν απαγορεύεται ρητά από το καταστατικό της ή τους νόμους της πολιτείας στην οποία εδρεύει. Τα ποσά των αμοιβών πρέπει να ορίζονται από ανεξάρτητα μέλη ή ανεξάρτητη επιτροπή αμοιβών, συνεπικουρούμενη από εξωτερικούς συμβούλους. Η αποζημίωση δεν πρέπει να συνεπάγεται ότι αποτελεί χρηματικό κέρδος, πρέπει να είναι συγκρίσιμη με τις αμοιβές που προσφέρουν άλλες μη κερδοσκοπικές οργανώσεις και πρέπει να θεωρείται ως λελογισμένη από τις φορολογικές αρχές. Στην πράξη, η προσφορά αμοιβών για μέλη του ΔΣ είναι σπάνια πρακτική στη χώρα.
Στη Γαλλία, τα μέλη του ΔΣ απαγορεύεται να λαμβάνουν τακτικό μισθό. Ωστόσο, τους επιτρέπεται να λαμβάνουν αποζημίωση έως ένα όριο (τρεις φορές το ανώτατο όριο που ορίζεται στο άρθρο L241-3 του Κώδικα Κοινωνικής Ασφάλισης, ανά έτος, ανά μέλος του διοικητικού συμβουλίου). Για να γίνει αυτό, το καταστατικό του οργανισμού πρέπει να επιτρέπει ρητά την αμοιβή, ενώ επιβάλλονται περιορισμοί ανάλογα με το μέγεθος των οργανώσεων. Ειδικότερα, ένας μη κερδοσκοπικός οργανισμός μπορεί να αμείβει ένα μέλος του διοικητικού συμβουλίου εάν τα ακαθάριστα έσοδα του οργανισμού υπερβαίνουν κατά μέσο όρο τα 200.000 ευρώ τα τελευταία τρία οικονομικά έτη, δύο μέλη του διοικητικού συμβουλίου εάν τα έσοδά του υπερβαίνουν κατά μέσο όρο τα 500.000 ευρώ τα τελευταία τρία οικονομικά έτη, και έως τρία μέλη του διοικητικού συμβουλίου εάν ξεπερνούν κατά μέσο όρο το 1 εκατομμύριο ευρώ.
3.4 Κοινωνική επίδραση και εμπιστοσύνη
H εμπιστοσύνη είναι ένα από τα βασικά συστατικά της Κοινωνίας των Πολιτών. Αν δεν έχει κερδίσει την εμπιστοσύνη των πολιτών, η ΚτΠ δεν μπορεί να εκπληρώνει αποτελεσματικά τους σκοπούς της. Η οικοδόμηση εμπιστοσύνης μεταξύ των ΟΚοιΠ και της κοινωνίας είναι καίριο ζήτημα για την προώθηση σχέσεων συνεργασίας και ομαλής αποτελεσματικής διακυβέρνησης. Σε αυτή την κατεύθυνση, εξετάζονται καλά παραδείγματα ανάδειξης της κοινωνικής επίδρασης δράσεων και ευαισθητοποίησης των πολιτών μέσα από την εκπαίδευση, την αξιολόγηση, την επικοινωνία και την ενημέρωση.
3.4.1 Εκπαίδευση
Η εκπαίδευση διαδραματίζει καίριο ρόλο, ενισχύοντας την ευαισθητοποίηση σχετικά με τον ρόλο, τις αξίες και τις συνεισφορές της ΚτΠ. Ο στόχος είναι η καλλιέργεια συνείδησης ενεργού πολίτη που θα συμβάλει στην ανάπτυξη και βελτίωση της κοινωνίας, ως προαπαιτούμενο για μια άνθηση της ΚτΠ και στην Ελλάδα (civic-citizenship education), όπως αυτό συμβαίνει στη Βόρεια Αμερική και σε αρκετές χώρες της Ευρώπης.
Η «Εκπαίδευση της Κοινωνίας των Πολιτών» περιλαμβάνει, μεταξύ άλλων, τη συμμετοχή στα κοινά μέσω άσκησης του εκλογικού δικαιώματος, εθελοντικής προσφοράς, συμμετοχής σε συναντήσεις που αφορούν δημόσια θέματα, και ενεργή δράση μέσα στις κοινότητες και μαζί με αυτές (community engagement). Σε χώρες όπως η Γαλλία, η Φινλανδία και η Εσθονία, η εκπαίδευση αυτή γίνεται μέσα από υποχρεωτικό ξεχωριστό μάθημα, ενώ σε άλλες είναι ενσωματωμένη σε άλλα μαθήματα των ανθρωπιστικών και κοινωνικών επιστημών.
3.4.2 Αξιολόγηση
Οι μηχανισμοί αξιολόγησης είναι διαδικασίες που αξιολογούν τον αντίκτυπο των δράσεων της ΚτΠ. Οι μηχανισμοί αυτοί συνεισφέρουν στη βελτίωση της ποιότητας των έργων. Βοηθούν στην εκπαίδευση και τη συσσώρευση τεχνογνωσίας, ενώ ενισχύουν τη λογοδοσία των φορέων για την αποτελεσματική διαχείριση των πόρων προς τους ωφελούμενους και την κοινωνία. Οι βέλτιστες πρακτικές τους καταγράφονται και επιβραβεύονται, αναδεικνύοντας το έργο τους, όπως και ταυτόχρονα οδηγούν στην αναπροσαρμογή και βελτίωση πρακτικών μέσω της ανατροφοδότησης. Αξίζει να σημειωθεί πως οι μηχανισμοί αυτοί μπορούν να αποτελέσουν και χρήσιμα στοιχεία για την ενίσχυση του ρόλου της ΚτΠ, αποτελώντας εργαλεία πίεσης προς τη διαμόρφωση των απαραίτητων πολιτικών (advocacy efforts).
Η αξιολόγηση πραγματοποιείται από:
- Ωφελούμενους (beneficiaries): Στις ευρωπαϊκές χρηματοδοτήσεις, προαπαιτούμενο κάθε έργου αποτελεί η αξιολόγηση των δράσεων απευθείας από τους ωφελούμενους. Είναι μια ανοιχτή διαδικασία, όπου οι ωφελούμενοι κρίνουν και αξιολογούν την ποιότητα των δράσεων. Η άσκηση αυτή συνεισφέρει στην άμεση ποσοτικοποίηση των ποιοτικών χαρακτηριστικών του έργου, προσφέροντας ανατροφοδότηση για τα χρηματοδοτούμενα έργα σχετικά με το αν οι φορείς πληρούν τα κριτήρια που έχουν τεθεί από την ΕΕ και αν ανταποκρίνονται στις ανάγκες των ωφελούμενων.
- Ευρύτερη κοινωνία: Στις ΗΠΑ, η πλατφόρμα Charity Navigator αξιολογεί περισσότερες από 225.000 οργανώσεις της ΚτΠ με κριτήρια που περιλαμβάνουν σταθερότητα, αποδοτικότητα, αποτελεσματικότητα και βιωσιμότητα. Τα αποτελέσματα της αξιολόγησης είναι δημοσίως διαθέσιμα χωρίς χρέωση, ενισχύοντας τη διαφάνεια του τομέα και βοηθώντας στη διασύνδεση δυνητικών υποστηρικτών και οργανώσεων. Η ίδια η πλατφόρμα είναι επίσης οργάνωση της ΚτΠ, η οποία δεν χρεώνει τις οργανώσεις για την αξιολόγηση, ενώ χρηματοδοτείται από δωρεές φυσικών προσώπων, ιδρυμάτων και επιχειρήσεων. Αντίστοιχα, στη Νιγηρία, έχει δημιουργηθεί μια κεντρική πλατφόρμα (Eyemark) στην οποία καταγράφονται τα χρηματοδοτούμενα έργα με πλήρη στοιχεία κοστολόγησης, χρηματοδότησης και στόχων, και αξιολογούνται από τους πολίτες με μια διαφανή διαδικασία.
- Peer Assessment: Πρόκειται για δάνειο από άλλα πεδία, για παράδειγμα, από τον χώρο της εκπαίδευσης, όπως η διαδικασία Research Assessment Exercise (RAE) στο Ηνωμένο Βασίλειο. Κατ’ αναλογία, στο πεδίο της ΚτΠ, θα μπορούσε να προταθεί η θεσμοθέτηση ανεξάρτητης διαδικασίας, με συμμετοχή εκπροσώπων της ΚτΠ του εξωτερικού.
- Εθνικοί ή διεθνείς φορείς: Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν η Charity Commission of England and Wales (Πλαίσιο 3.1) και το πλαίσιο αξιολόγησης που έχει υιοθετήσει η Ύπατη Αρμοστεία για τους Πρόσφυγες ή η UNICEF, οι οποίοι αξιολογούν τον αντίκτυπο των δράσεων, καθώς και τη διαφάνεια και την αποτελεσματικότητα των οργανισμών που υλοποιούν σχετικές δράσεις.
- Η ίδια η οργάνωση (self–assessment): Οι φορείς της ΚτΠ οφείλουν να σχεδιάζουν τη μέτρηση του αντίκτυπου των δράσεών τους και να το επικοινωνούν αναλόγως. Είναι σημαντικό να τονισθεί πως η αξιολόγηση της αποτελεσματικότητας και του αντίκτυπου των δράσεων περιλαμβάνει τόσο ποσοτικούς δείκτες, όσο και ποιοτικές πληροφορίες, σε βραχυπρόθεσμο, μεσοπρόθεσμο και μακροπρόθεσμο ορίζοντα. Ένα παράδειγμα καλής πρακτικής για οδηγό σχεδιασμού καταγραφής και μέτρησης της αποτελεσματικότητας σε όλα αυτά τα επίπεδα αποτελεί το Museum Social Impact Toolkit.
Πλαίσιο 3.1: Το παράδειγμα της Charity Commission of England and Wales
Πηγή: https://www.gov.uk/government/organisations/charity-commission/about
3.4.3 Επικοινωνία και ενημέρωση
Η αποτελεσματική επικοινωνία και ενημέρωση έχουν καθοριστική σημασία για την οικοδόμηση εμπιστοσύνης, καθώς ενισχύουν τη διαφάνεια, εμπλέκουν την κοινωνία και αποδεικνύουν τη δέσμευση για διάφορους σημαντικούς κοινωνικούς στόχους. Μέσω της διαφανούς και αποτελεσματικής επικοινωνίας, η ΚτΠ εμπνέει αξιοπιστία, ενθαρρύνοντας τη συμμετοχή και την υποστήριξη του κοινού, η οποία αποτελεί το θεμέλιο της εμπιστοσύνης.
Συνεργασία με τις κοινότητες
Η Ύπατη Αρμοστεία για τους Πρόσφυγες υλοποιεί προγράμματα ενημέρωσης των κοινοτήτων όπου διαχέονται πληροφορίες και ευκαιρίες, ενώ παράλληλα ανατροφοδοτούνται πληροφορίες για τα προβλήματα και τις προκλήσεις των κοινοτήτων. Αντίστοιχα, η ΚτΠ θα μπορούσε να έρθει σε επαφή με συλλόγους και κοινότητες, προωθώντας την δράση της και έχοντας ανοιχτούς δίαυλους επικοινωνίας απευθείας με την κοινωνία.
Ενημέρωση μέσω των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης
Στην Ελλάδα, υπάρχει ειδική τηλεοπτική ζώνη κοινωνικών μηνυμάτων, μέσω της οποίας η ΚτΠ μπορεί να διαφημίσει το έργο της, παρουσιάζοντας τον αντίκτυπο των δράσεών της στην κοινωνία. Το κοινωνικό μήνυμα μεταδίδεται δωρεάν για τρεις μήνες κατόπιν έγκρισης του ΕΣΡ. Θεωρείται μια βέλτιστη πρακτική διεθνώς που αξίζει να υποστηριχθεί και να ενισχυθεί.
Ενεργοποίηση του εθελοντισμού και της συμμετοχικότητας με νέα τεχνολογικά μέσα
Σημαντικές ευκαιρίες για την ενίσχυση της συμμετοχής των νέων στα κοινά και για την ενεργοποίηση του εθελοντισμού προσφέρουν οι νέες τεχνολογίες. Παράδειγμα αποτελεί η διαδικτυακή πλατφόρμα Nahno, που έχει αναπτυχθεί με συνεργασία κρατικών φορέων, τοπικών γραφείων της UNICEF και εταιρειών πληροφορικής σε χώρες της Μέσης Ανατολής, όπως η Ιορδανία και ο Λίβανος. Η εφαρμογή διαθέτει δημοφιλή εφαρμογή κινητής. H Nahno διευκολύνει τους νέους στην αναζήτηση και εύρεση ευκαιριών εθελοντισμού, διασυνδέοντάς τους με οργανώσεις και δράσεις που ταιριάζουν στα ενδιαφέροντά τους.
Κυριότερα ευρήματα
- Η υποχρεωτικότητα της διαβούλευσης με την ΚτΠ (Ιταλία) και η διάκριση της ΚτΠ από άλλες ομάδες πίεσης (Λιθουανία) διευκολύνουν και προάγουν τη συμμετοχή της ΚτΠ στη διαμόρφωση πολιτικής.
- Η τήρηση ενός ενιαίου μητρώου των οργανώσεων της ΚτΠ (Γαλλία και Ιταλία) προάγει τη διαφάνεια και τη λογοδοσία.
- Η λειτουργία ενός κεντρικού φορέα εκπροσώπησης της ΚτΠ (CSO Forum διεθνώς, CCSD στη Βουλγαρία) ενισχύει τη συμμετοχή της ΚτΠ σε διαβουλεύσεις και προάγει τις δράσεις αυτορρύθμισης.
- Η στενότερη διάδραση μεταξύ εργαζομένων κρατικών αρχών και οργανώσεων της ΚτΠ συνεισφέρει στην εμπέδωση εμπιστοσύνης μεταξύ κράτους και ΚτΠ (CSO Academy στη Φινλανδία, συνεργασίες σε Νέα Ζηλανδία, Νορβηγία, Κόστα Ρίκα, Ινδία και ΗΠΑ).
- Ισχυρότερα φορολογικά κίνητρα συνδέονται με υψηλότερες δωρεές και ευρύτερη συμμετοχή των πολιτών στη στήριξη των οργανώσεων (ΗΠΑ, Καναδάς, Σιγκαπούρη).
- Η δημιουργία ειδικού ταμείου χρηματοδοτήσεων της ΚτΠ (Γερμανία, Λιθουανία) διασφαλίζει μακροπρόθεσμο ορίζοντα δράσης οργανώσεων.
- Η εκπαίδευση για την ΚτΠ και τη συμμετοχή στα κοινά μέσα από υποχρεωτικό ξεχωριστό μάθημα (Γαλλία, Φινλανδία, Εσθονία) ενισχύει την ευαισθητοποίηση σχετικά με τον ρόλο, τις αξίες και τη συνεισφορά της ΚτΠ.
- Μηχανισμοί αξιολόγησης του έργου των οργανώσεων (ΗΠΑ, Νιγηρία, Ύπατη Αρμοστεία για του Πρόσφυγες, UNICEF) συνεισφέρουν στη βελτίωση της ποιότητας των έργων και ενισχύουν τη λογοδοσία των φορέων.
- Η δυνατότητα δωρεάν μετάδοσης κοινωνικών μηνυμάτων σε ειδική τηλεοπτική ζώνη (Ελλάδα) θεωρείται μια βέλτιστη πρακτική διεθνώς.
