6.1 Τι σημαίνει αυτορρύθμιση;
Η Κοινωνία των Πολιτών στέκεται σε έναν ενδιάμεσο ζωτικό χώρο ανάμεσα στην αμιγώς ιδιωτική και τη δημόσια σφαίρα. Δεν συνδέεται με την άσκηση δημόσιας εξουσίας, όμως επιδιώκει σκοπούς που ξεπερνούν το ατομικό και προσφέρουν στο συλλογικό, το κοινό όφελος, το κοινό αγαθό. Η Κοινωνία των Πολιτών δεν φιλοδοξεί να υποκαταστήσει το κράτος και τις βασικές λειτουργίες του, ούτε όμως μπορεί να πορευτεί αυτόνομα χωρίς κανόνες και λογοδοσία.
H αυτορρύθμιση της Κοινωνίας των Πολιτών είναι μια διαδικασία αναζήτησης ενός σημείου ισορροπίας ανάμεσα σε δύο πόλους. Η παρέκκλιση από την ισορροπία, η ροπή προς το ένα ή το άλλο άκρο, επιφέρει απώλεια της ιδιαίτερης ταυτότητας της Κοινωνίας των Πολιτών.
Η αυτορρύθμιση αποτελεί μια πρόσθετη δέσμευση της Κοινωνίας των Πολιτών. Μια υπόσχεση προς τον εαυτό της και προς την πολιτεία ότι τίθενται όρια, πέραν των θεσπισμένων κανόνων της πολιτείας, όρια που τηρούνται για να διαφυλαχτεί η ιδιαίτερη ταυτότητα της Κοινωνίας των Πολιτών.
Για τις οργανώσεις της Κοινωνίας των Πολιτών, η αυτορρύθμιση προσφέρει μια εργαλειοθήκη. Η αυτορρύθμιση, ως σύστημα θεσμικών εργαλείων, επιτρέπει στις ΟΚοιΠ να λειτουργούν αυτόνομα, δημιουργικά και δυναμικά, διατηρώντας και τιμώντας τη θέση τους στον ενδιάμεσο χώρο ανάμεσα στον δημόσιο και τον αμιγώς ιδιωτικό τομέα.
Η εργαλειοθήκη της αυτορρύθμισης αποτελεί έναν χάρτη πλοήγησης που αποτυπώνει καλές πρακτικές, κοινά σημεία αναφοράς και άλλα βοηθητικά στοιχεία, αναπτυσσόμενα εντός της Κοινωνίας των Πολιτών, προς γενική και οικειοθελή χρήση από τους φορείς της στην Ελλάδα. Τα συστατικά στοιχεία αυτής της εργαλειοθήκης αναπτύσσονται πάνω σε τρεις άξονες: βιωσιμότητα, συνεργασία και επικοινωνία.
6.2 Βιωσιμότητα
Οι οργανώσεις της Κοινωνίας των Πολιτών αναπτύσσουν δράσεις με μακροπρόθεσμη στόχευση. Συνεισφέρουν σημαντικά σε διαχρονικά ζητήματα ιδιαίτερης δυσκολίας, χωρίς τα αποτελέσματα αυτής της συνεισφοράς να είναι πάντα ορατά για άτομα και κοινωνικά στρώματα που δεν ωφελούνται άμεσα από τη δράση τους.
Ταυτόχρονα, η λειτουργία των οργανώσεων απαιτεί οικονομικούς πόρους, όπως εργασία, ενέργεια, υλικά και εξοπλισμό. Η εξασφάλιση αυτών των πόρων σε βάθος χρόνου, ώστε η συνεισφορά τους να αποκτήσει στερεές βάσεις, είναι ιδιαίτερα δύσκολη, ειδικά σε ένα κλίμα αυξανόμενης δυσπιστίας και γενικευμένης έλλειψης εμπιστοσύνης στην κοινωνία. Ιδιαίτερα σημαντική, αλλά και δύσκολη, είναι η εξασφάλιση μακροχρόνιας ευέλικτης χρηματοδότησης, υπό όρους που επιτρέπουν την κάλυψη έμμεσων δαπανών που δεν αφορούν ωφελούμενους δράσεων με άμεσο τρόπο αλλά καλύπτουν απαραίτητες για τη βιωσιμότητα των οργανώσεων εσωτερικές λειτουργίες.
Γενικότερα, απαραίτητη προϋπόθεση για τη βιωσιμότητα των οργανώσεων είναι να έχουν κερδίσει την εμπιστοσύνη των πολιτών. Βασικά εργαλεία για την ενίσχυση της εμπιστοσύνης είναι η εξασφάλιση αποτελεσματικότητας των δράσεων και η μέγιστη διαφάνεια στη λειτουργία των οργανώσεων.
Οι οργανώσεις στηρίζονται στην προσφορά εθελοντών και δωρητών και στην κρίση χορηγών και χρηματοδοτών του ιδιωτικού και του δημόσιου τομέα. Για να αποκτά νόημα η συμμετοχή ενός υποστηρικτή σε μια τέτοια συλλογική προσπάθεια, πρέπει να έχει εδραιωθεί η πεποίθηση ότι δραστηριοποιείται σε μια πρωτοβουλία που παράγει ορατά και αξιόπιστα αποτελέσματα μέσα σε ένα αξιακό περιβάλλον μέγιστης διαφάνειας.
6.2.1 Αποτελεσματικότητα
Κάθε οργάνωση της Κοινωνίας των Πολιτών έχει ως λόγο ύπαρξης και ως αποστολή την προώθηση ενός η περισσότερων κοινωφελών σκοπών. Η αποτελεσματική εκπλήρωση αυτής της αποστολής προϋποθέτει ότι η δράση της επιδρά στην επιθυμητή κατεύθυνση χωρίς σπατάλη οικονομικών πόρων.
Στην ενίσχυση της αποτελεσματικότητας, ένα από τα σημαντικά εργαλεία είναι ο στρατηγικός σχεδιασμός. Η διαδικασία στρατηγικού σχεδιασμού μπορεί να συνοψιστεί σε τέσσερα βασικά βήματα (Διάγραμμα 6.1).
Διάγραμμα 6.1: Βασικά βήματα της διαδικασίας στρατηγικού σχεδιασμού
Όραμα, αποστολή και αξίες
Αρχικά, κάθε οργάνωση πρέπει να αποκτήσει σαφή κατανόηση για τον λόγο ύπαρξής της. Πώς οραματίζεται το μέλλον η οργάνωση; Πώς η οργάνωση προσπαθεί να συνεισφέρει στην επίτευξη αυτού του οράματος; Ποιες είναι οι βασικές αξίες που προσδιορίζουν το ηθικό πλαίσιο με το οποίο πορεύεται η οργάνωση;
Το όραμα, η αποστολή και οι αξίες της οργάνωσης προσδιορίζουν την ταυτότητά της και αποτελούν τη βάση πάνω στην οποία χτίζεται ο στρατηγικός σχεδιασμός της οργάνωσης, δίνοντας κατεύθυνση στη στοχοθεσία και την καθημερινή λειτουργία της.
Στρατηγικές προτεραιότητες, στόχοι και δείκτες
Στο επόμενο βήμα, η αποστολή της οργάνωσης μεταφράζεται σε πιο συγκεκριμένες στρατηγικές προτεραιότητες. Στην επιλογή των προτεραιοτήτων βοηθάει η κατηγοριοποίησή τους σε κρίσιμες (με πολύ ισχυρές οικονομικές, νομικές ή ηθικές επιπτώσεις), σημαντικές (βασικές για τη στήριξη στρατηγικών επιτευγμάτων) και επιθυμητές (όχι απαραίτητες βραχυπρόθεσμα, αλλά με μακροπρόθεσμη συνεισφορά).
Σε ευθυγράμμιση με τις προτεραιότητες, προσδιορίζονται στρατηγικοί στόχοι και δείκτες σε μεσοπρόθεσμο ορίζοντα (π.χ. τρία ή πέντε έτη). Για παράδειγμα, εάν το όραμα μιας οργάνωσης είναι ένας κόσμος χωρίς ακραία φτώχεια, στρατηγική προτεραιότητα μπορεί να είναι η ενδυνάμωση μιας ευάλωτης κοινωνικής ομάδας (π.χ. των αστέγων) και στρατηγικός στόχος μπορεί να είναι η επανένταξη αστέγων στον κοινωνικό ιστό, με δείκτη τον αριθμό αστέγων που έχουν βρει στέγη και εργασία εντός μιας χρονικής περιόδου.
Για τον καθορισμό των στρατηγικών προτεραιοτήτων και των αντίστοιχων δράσεων και δεικτών, σημαντική είναι η διάδραση με πιθανούς ωφελούμενους, εξωτερικούς εμπειρογνώμονες, χρηματοδότες, συνεργαζόμενες οργανώσεις και άλλους φορείς. Η διάδραση στο πλαίσιο αυτής της διαδικασίας αποτελεί ένα ακόμα σημαντικό εργαλείο για ενίσχυσης της διαφάνειας, της συνεργασίας και της εμπιστοσύνης προς την οργάνωση.
Οι στρατηγικές προτεραιότητες, στόχοι και δείκτες μπορούν να αφορούν τόσο αποτελέσματα δράσεων όσο και θέματα εσωτερικής λειτουργίας της οργάνωσης, όπως αυξημένη προσαρμοστικότητα και ανθεκτικότητα σε μεταβολές χρηματοδότησης. Στους δείκτες που αφορούν την εσωτερική λειτουργία, χρήσιμος δείκτης μπορεί να είναι το ποσοστό των δαπανών που κατευθύνεται σε διοικητικά έξοδα χωρίς άμεση σχέση με το προγραμματικό έργο της οργάνωσης. Χρήσιμα ερωτήματα σε αυτό το στάδιο περιλαμβάνουν τι δείκτες μπορεί να χρησιμοποιήσει η οργάνωση για να μετρήσει την πρόοδο στην επίτευξη κάθε στόχου, με ποιον τρόπο η πρόοδος προς βασικά μετρήσιμα αποτελέσματα τεκμηριώνεται και παρακολουθείται και πώς εξασφαλίζεται η αξιοπιστία των δεικτών.
Στρατηγικό σχέδιο, προϋπολογισμός και πλάνα
Έχοντας προσδιορίσει τις μακροπρόθεσμες προτεραιότητες και τους μεσοπρόθεσμους στόχους, μπορεί μια οργάνωση να προχωρήσει στη διαμόρφωση σχεδίου για το πώς μπορεί να φτάσει στους στόχους, με σημείο εκκίνησης την τωρινή λειτουργία της, επιλέγοντας συγκεκριμένες δράσεις και πρωτοβουλίες. Το σχέδιο μπορεί να περιλαμβάνει για κάθε δράση προθεσμίες, ενδιάμεσα ορόσημα, απαιτήσεις πόρων, υπεύθυνους υλοποίησης, κινδύνους και προκλήσεις. Χρήσιμα ερωτήματα περιλαμβάνουν κατά πόσο η δράση στηρίζει την αποστολή, το όραμα και τις αξίες της οργάνωσης, πώς συνεισφέρει στην επίτευξη των στόχων που έχουν τεθεί, πόσο κοστίζει και εάν εν τέλει αξίζει να υλοποιηθεί. Στο ίδιο πλαίσιο εντάσσεται και η σύνταξη ενός ετήσιου προϋπολογισμού στον οποίο προσδιορίζονται στόχοι για την οικονομική διαχείριση της οργάνωσης για το επόμενο έτος.
Στον ρεαλισμό της στρατηγικής, σημαντική συνεισφορά έχει η καλή ανάλυση της οργάνωσης και του εξωτερικού περιβάλλοντος. Ποια είναι τα δυνατά σημεία και οι βασικές αδυναμίες που παρουσιάζει η οργάνωση; Τι μπορεί να πετύχει με την υφιστάμενη δομή της ή εφαρμόζοντας υλοποιήσιμες αλλαγές; Ποιες διαφαινόμενες τάσεις στο εξωτερικό περιβάλλον μπορεί να απειλήσουν την επίτευξη των στόχων;
Υλοποίηση, παρακολούθηση και επανασχεδιασμός
Τέλος, ο στρατηγικός σχεδιασμός έχει νόημα όταν έχουν εφαρμοστεί εργαλεία για την παρακολούθηση της υλοποίησής του. Απαιτείται μέτρηση και συλλογή δεδομένων για τον υπολογισμό των δεικτών που στηρίζουν τους στόχους. Απαιτείται παρακολούθηση της πορείας των δεικτών και της εκπλήρωσης προθεσμιών και οροσήμων.
Μέσα από αυτή τη διαδικασία, μπορούν να κατασκευαστούν δείκτες μέτρησης του κοινωνικού αντίκτυπου της οργάνωσης και των δράσεών της. Σε συνδυασμό με ποιοτικές πληροφορίες για τα αποτελέσματα αυτών των δράσεων και του τρόπου λειτουργίας της οργάνωσης, συντίθεται πολύ χρήσιμο υλικό για την επικοινωνία και την αξιολόγηση της αποτελεσματικότητας και του κοινωνικού αντίκτυπου της οργάνωσης προς χρηματοδότες, φορείς και το ευρύτερο κοινό. Παράδειγμα ποιοτικής πληροφορίας που συμπληρώνει ποσοτικούς δείκτες εντός μιας διαδικασίας αξιολόγησης μπορεί να είναι μια σύντομη ιστορία για το πώς μια δράση ωφέλησε ένα συγκεκριμένο άτομο ή μια κοινότητα, ή πώς μια δράση συνηγορίας βοήθησε να αλλάξει ένα νομοθέτημα ή μια πολιτική απόφαση.
Ο στρατηγικός σχεδιασμός είναι ένα δυναμικό εργαλείο. Σε ένα σύνθετο και μεταβαλλόμενο εξωτερικό περιβάλλον, στρατηγικές που δεν είναι ευέλικτες συχνά αποτυγχάνουν. Κλιματικές, επιδημιολογικές, πολιτικές, οικονομικές και τεχνολογικές εξελίξεις μπορεί να αυξήσουν απότομα την οξύτητα ενός κοινωνικού προβλήματος και να μεταβάλουν τις κοινωνικές προτεραιότητες. Μια οργάνωση μπορεί να δυσκολευτεί να κινητοποιήσει τους πόρους που απαιτούνται για την επίτευξη φιλόδοξων στόχων που έχει θέσει. Ένας δυναμικός και ευέλικτος στρατηγικός σχεδιασμός προσφέρει πυξίδα για πλοήγηση σε αυτό το σύνθετο εξωτερικό περιβάλλον, χωρίς να υποβαθμίζεται η σημασία που έχουν οι αξίες, οι δεξιότητες του προσωπικού, η στερεότητα των εσωτερικών λειτουργιών και οι σχέσεις εμπιστοσύνης που έχει χτίσει μια οργάνωση με χρηματοδότες, φορείς και την ευρύτερη κοινωνία για τη βιωσιμότητά της. Εξάλλου, η παρακολούθηση της υλοποίησης του σχεδίου επιτρέπει την έγκαιρη αναγνώριση των μεταβολών στο περιβάλλον, την επίδρασή τους στη λειτουργία της οργάνωσης και την ανάγκη προσαρμογών, ώστε οι δράσεις της οργάνωσης να παραμείνουν επίκαιρες και αποτελεσματικές.
Η υλοποίηση της διαδικασίας στρατηγικού σχεδιασμού εξαρτάται από τα χαρακτηριστικά των οργανώσεων. Η ύπαρξη κοινών μεταξύ των οργανώσεων δεικτών κοινωνικού αντίκτυπου και εσωτερικής λειτουργίας είναι επιθυμητή, καθώς διευκολύνει τη συγκριτική αξιολόγησή τους από χρηματοδότες και ανεξάρτητους φορείς, ωστόσο δεν είναι πάντα εφικτή λόγω σημαντικών διαφορών σε χαρακτηριστικά όπως πεδία δράσεων, μέγεθος, πρόσληψη επαγγελματικού προσωπικού και άλλα.
Σε μια μεγάλη οργάνωση η οποία δραστηριοποιείται σε πολλούς τομείς, ο στρατηγικός σχεδιασμός μπορεί να είναι μια αρκετά σύνθετη διαδικασία που περιλαμβάνει πολύμηνες διεργασίες προετοιμασίας και διαβούλευσης, με την παραγωγή πολυσέλιδων εγγράφων. Σε μια μικρή οργάνωση η οποία επικεντρώνει τη δράση της σε έναν πολύ συγκεκριμένο στόχο και αποτελείται αποκλειστικά από εθελοντές που προσφέρουν προσωπικό χρόνο για την εκπλήρωση συγκεκριμένου κοινού σκοπού, η διάθεση χρόνου και πόρων για τη συγκεκριμένη διαδικασία μπορεί να φαίνεται ως πολυτέλεια ή ακόμα και σπατάλη. Ωστόσο, ο στρατηγικός σχεδιασμός μπορεί να έχει πολύ μικρή έκταση και να περιορίζεται στην προετοιμασία μιας λιτής αναφοράς (1-2 σελίδες), με λίγες παραγράφους για την αποστολή και τους στόχους της οργάνωσης και την παρακολούθηση 3-4 δεικτών αποτελεσματικότητας δράσεων και αποδοτικότητας εσωτερικής λειτουργίας.
Καλή οργάνωση, τεχνογνωσία και τεχνολογικές λύσεις μπορούν να διευκολύνουν σημαντικά τη διαδικασία συστηματικής καταγραφής και παρακολούθησης των αποτελεσμάτων των δράσεων, περιορίζοντας αντίστοιχα τις απαιτήσεις για πόρους που μπορεί να απαιτήσει η συγκεκριμένη διαδικασία. Αντίστοιχη επίδραση μπορεί να έχει η επένδυση σε εκπαίδευση και κατάρτιση του προσωπικού των οργανώσεων σε θέματα οργάνωσης της εσωτερικής λειτουργίας, ενισχύοντας τον επαγγελματισμό των οργανώσεων και την αποτελεσματικότητα των δράσεών τους.
Τέλος, σημαντική βοήθεια προσφέρουν πλατφόρμες και πρωτοβουλίες ανάπτυξης των ικανοτήτων των οργανώσεων (capacity building), με ιδέες, πρότυπα και άλλα εργαλεία χρήσιμα για τη διαδικασία στρατηγικού σχεδιασμού και γενικότερα για την αποτελεσματική λειτουργία. Στην ίδια κατεύθυνση επιδρούν κοινές δράσεις με μεγαλύτερους και πιο έμπειρους οργανισμούς, μνημόνια συνεργασίας μεταξύ φορέων, δίκτυα ανταλλαγής τεχνογνωσίας και η προσφορά συμβουλευτικών υπηρεσιών στο πλαίσιο δράσεων κοινωνικής ευθύνης εταιρειών ή εθελοντικής προσφοράς επαγγελματιών.
Λοιπά εργαλεία εύρυθμης εσωτερικής λειτουργίας
Πέραν του στρατηγικού σχεδιασμού και της σαφούς στοχοθεσίας, σημαντική προϋπόθεση για την αποτελεσματικότητα είναι η εύρυθμη εσωτερική λειτουργία. Σε αυτή συμβάλλουν σημαντικά η θέσπιση ενός κώδικα συμπεριφοράς προς τους ωφελούμενους, καθώς και μηχανισμών και διαδικασιών αποφυγής αποκλεισμών και μεροληψίας, αποφυγής και επίλυσης συγκρούσεων με εθελοντές και εργαζομένους, αποφυγής αντιποίνων σε καταγγελίες (whistle blower retaliation), αξιολόγησης και ενίσχυσης των στελεχών κ.ά. Η συνηθέστερη πρακτική είναι η συλλογή των σχετικών πολιτικών σε έναν εσωτερικό «Κανονισμό Ανθρώπινων Πόρων» (Human Resources Policy).
6.2.2 Διαφάνεια και λογοδοσία
Η συστηματική παρακολούθηση και καταγραφή της αποτελεσματικότητας των δράσεων μιας οργάνωσης δεν αρκεί για την εξασφάλιση της βιωσιμότητάς της. Η επικοινωνία αυτών των αποτελεσμάτων, με μέγιστη διαφάνεια και αξιοπιστία, δρα λυτρωτικά στην εσωτερική ζωή της οργάνωσης και καταλυτικά στο εξωτερικό περιβάλλον της, καλλιεργώντας κλίμα αποδοχής και εμπιστοσύνης.
Ανάρτηση πληροφοριών, πληροφοριακό δελτίο και ανοιχτά δεδομένα
Η σύγχρονη τεχνολογία επιτρέπει την επίτευξη σημαντικού βαθμού διαφάνειας μέσα από τον διαμερισμό πληροφοριών στο διαδίκτυο. Η ανάρτηση στο διαδίκτυο πληροφοριών που καταρτίζουν οι φορείς της ΚτΠ στο πλαίσιο των νομικών τους υποχρεώσεων, όπως καταστατικό, οικονομικές καταστάσεις και διοικητικές αποφάσεις, αποτελεί μια καλή πρακτική που προάγει τη διαφάνεια. Η ανάρτηση πληροφοριών για την αποτελεσματικότητα των δράσεων, ιδανικά στο πλαίσιο ενός στρατηγικού σχεδιασμού, ενισχύει περαιτέρω την εικόνα και τη θέση της οργάνωσης στην κοινωνία.
Προς αυτή την κατεύθυνση, προτείνεται ως ελάχιστο βήμα στις ΟΚοιΠ να είναι εγγεγραμμένες στο αρμόδιο εθνικό μητρώο, ακόμα και σε περίπτωση που δεν αναζητούν κρατική χρηματοδότηση, και να διατηρούν επίκαιρες τις πληροφορίες τους στο μητρώο. Επιπλέον, προτείνεται να συντάσσουν ετήσιο δελτίο στο οποίο να αποτυπώνονται με επίκαιρο τρόπο η ταυτότητα, οι αξίες, οι στόχοι, τα βασικά οικονομικά στοιχεία και ο κοινωνικός αντίκτυπος των δράσεων της οργάνωσης. Καλή πρακτική αποτελεί η σύνταξη ετήσιου απολογισμού έργου με βάση τα διεθνή πρότυπα της πρωτοβουλίας GRI (Global Reporting Initiative), τα οποία έχουν σχεδιαστεί ώστε οποιοσδήποτε οργανισμός, ανεξαρτήτως μεγέθους και τομέα, να είναι σε θέση να καταγράφει και να αναφέρει τις επιπτώσεις των δράσεών του στην οικονομία, το περιβάλλον και τους ανθρώπους με συγκρίσιμο και αξιόπιστο τρόπο. Τέλος, σημαντική συνεισφορά στην διαφάνεια και το κοινωνικό σύνολο θα έχει η ανάρτηση ανοιχτών δεδομένων που προκύπτουν από τις δράσεις των οργανώσεων και τον μηχανισμό παρακολούθησής τους, με σεβασμό στις αρχές προστασίας των προσωπικών δεδομένων.
Μηχανισμοί λογοδοσίας και εταιρικά μέλη
Η διαφάνεια είναι μια αναγκαία αλλά όχι ικανή συνθήκη για την αξιόπιστη επικοινωνία της αποτελεσματικότητας του έργου της Κοινωνίας των Πολιτών. Η ευκολία με την οποία αναπαράγονται δεδομένα στον σύγχρονο ψηφιακό κόσμο έχει οδηγήσει σε υπερπροσφορά πληροφοριών, με αποτέλεσμα να δυσχεραίνεται η ουσιαστική επικοινωνία των αποτελεσμάτων στους πολίτες.
Κρίσιμος είναι ο ρόλος μηχανισμών λογοδοσίας για την οικοδόμηση της αξιοπιστίας της Κοινωνίας των Πολιτών. Σε αυτούς τους μηχανισμούς περιλαμβάνονται δομές εσωτερικής διακυβέρνησης, όπως η γενική συνέλευση, το διοικητικό συμβούλιο ή/και η επιτροπή εσωτερικού ελέγχου και χρηματοοικονομικών. Η συμμετοχή στα όργανα διακυβέρνησης πολιτών που δεν έχουν εκτελεστικές αρμοδιότητες, ούτε κάποια σχέση εξάρτησης (οικονομική, εργασιακή, συγγενική κλπ.) με άτομα που διοικούν την οργάνωση, ενισχύει την αξιοπιστία της οργάνωσης, καθώς ανοίγει τα δεδομένα εσωτερικής λειτουργίας και ελέγχου προς εκπροσώπους της ευρύτερης κοινωνίας. Πρόκειται για άτομα που διαμοιράζονται το όραμα και τις αξίες της οργάνωσης, εισπράττουν ικανοποίηση από τη συνεισφορά τους στην εκπλήρωση των στόχων της οργάνωσης και αναλαμβάνουν την ευθύνη να ενημερώνονται για την ορθή λειτουργία και την πορεία της οργάνωσης, χωρίς να επωφελούνται οικονομικά από τη λειτουργία της οργάνωσης με άμεσο (λόγω εκτελεστικών αρμοδιοτήτων) ή έμμεσο (μέσα από σχέσης εξάρτησης) τρόπο. Η συμμετοχή μελών της τοπικής κοινότητας ή της ευρύτερης κοινωνίας που έχουν αποδείξει ηγετικές ικανότητες και εμπειρίες (grassroots civil society leaders) επίσης προσφέρει πολύτιμα εφόδια στις οργανώσεις.
Στο ίδιο πλαίσιο εντάσσεται και η δυνατότητα συμμετοχής εταιρικών μελών στη διακυβέρνηση των οργανώσεων. Εντάσσοντας εκπροσώπους φορέων του δημόσιου τομέα και των επιχειρήσεων, μια οργάνωση ανοίγεται περαιτέρω σε λογοδοσία προς φορείς που συμμετέχουν στη λήψη αποφάσεων για τη ρύθμιση και τη χρηματοδότηση δράσεων. Ήδη, στον κόσμο των επιχειρήσεων, έχουν εδραιωθεί ως όροι και πρακτικές η εταιρική διακυβέρνηση και η εταιρική κοινωνική ευθύνη, διαμορφώνοντας νέες συνθήκες για τη σύμπραξη της Κοινωνίας των Πολιτών με τις επιχειρήσεις. Με τον θεσμό των εταιρικών μελών, ενθαρρύνεται η σύμπραξη των φορέων του δημόσιου τομέα και του κόσμου των επιχειρήσεων με τις ΟΚοιΠ, ενώ ενισχύεται και η αντίληψη στην ευρύτερη κοινωνία για τον ρόλο και τη συνεισφορά της Κοινωνίας των Πολιτών. Προϋπόθεση είναι να έχουν θεσπιστεί σαφείς κανόνες εταιρικής διακυβέρνησης, ώστε η συμμετοχή των εταιρικών μελών να μην έχει υπερβολική επιρροή στην ταυτότητα της οργάνωσης και την κατεύθυνση των δράσεών της. Με τις σωστές δικλίδες ασφαλείας που θωρακίζουν την ανεξαρτησία και αποτρέπουν συγκρούσεις συμφερόντων, η συμμετοχή εταιρικών μελών μπορεί να έχει μια πολύ χρήσιμη συνεισφορά στην εξωστρέφεια της οργάνωσης.
6.2.3 Εμπιστοσύνη
Το πιο πολύτιμο πράγμα που διαθέτει μια οργάνωση είναι το καλό της όνομα. Δύσκολα κερδίζεται, εύκολα χάνεται. Για να συνεχίσουν να την εμπιστεύονται το κράτος, οι δωρητές και η κοινωνία, πρέπει να αποδειχθεί άξια της εμπιστοσύνης τους. Αυτό επιτυγχάνεται μόνο με άμεμπτη διαχείριση και έργο με αληθινό κοινωνικό αντίκτυπο, σε βάθος χρόνου. Ο κοινωνικός αντίκτυπος είναι, άλλωστε, ο λόγος ύπαρξης των κοινωφελών οργανώσεων.
Διαχρονικότητα και θητείες
Η διαχρονικότητα της αποτελεσματικότητας, της ορθής εσωτερικής λειτουργίας, της διαφάνειας και της λογοδοσίας είναι βασικό συστατικό για την απόκτηση και διατήρηση της εμπιστοσύνης των πολιτών. Προς αυτή την κατεύθυνση βοηθάει η συμμετοχή στη διακυβέρνηση των οργανώσεων προσώπων και εταιρικών μελών που έχουν κερδίσει την εμπιστοσύνη των πολιτών μέσα από την πορεία τους στον δημόσιο βίο.
Μια επιπλέον καλή πρακτική είναι η θέσπιση ορίων στη θητεία ανεξάρτητων μη εκτελεστικών μελών, ειδικά όσον αφορά προβεβλημένες θέσεις διακυβέρνησης μιας οργάνωσης. Η ανεξαρτησία φθείρεται με την πάροδο του χρόνου, καθώς η τριβή μέσα από τη συμμετοχή σε δράσεις μπορεί να οδηγήσει στην ανάπτυξη στενών φιλικών σχέσεων. Επιπλέον, με τη θέσπιση ορίων στις θητείες των ανεξάρτητων μελών, δίνεται ευκαιρία σε περισσότερους πολίτες να γνωρίσουν σε βάθος την οργάνωση και να διαδώσουν τα ποιοτικά της χαρακτηριστικά ως πρεσβευτές του οράματος και των αξιών της.
Ενεργός εθελοντισμός
Τέλος, σημαντικό ρόλο στην ενίσχυση της εμπιστοσύνης των πολιτών μπορεί να έχει και η όσο γίνεται μεγαλύτερη συμμετοχή εθελοντών στις δράσεις μιας οργάνωσης. Ο εθελοντισμός στην Ελλάδα είναι θεσμός δοκιμασμένος, με παράδοση και ιστορία. Μέσα από τη συμμετοχή σε εθελοντικές δράσεις, οι πολίτες αποκτούν άμεση αντίληψη των δράσεων και του κοινωνικού αντίκτυπου μιας οργάνωσης και γίνονται εν δυνάμει πρεσβευτές των αξιών της.
Μια καλή πρακτική εδώ είναι ο ενεργός εθελοντισμός που υλοποιείται μέσα από τη συνεργασία οργανώσεων με φορείς του δημόσιου τομέα και ιδιωτικών επιχειρήσεων για τη συμμετοχή των εργαζομένων σε εθελοντικές δράσεις στον χρόνο εργασίας τους. Η αίσθηση προσφοράς στο κοινωνικό σύνολο αποκτά όλο και μεγαλύτερη σημασία τόσο για την ευημερία των εργαζομένων όσο και για την αποτελεσματική διαχείριση του ανθρώπινου δυναμικού. Οι ΟΚοιΠ μπορούν να έχουν έναν καταλυτικό ρόλο στην ενεργοποίηση της συγκεκριμένης δεξαμενής εθελοντισμού, με σημαντικές θετικές επιδράσεις και στην ενίσχυση της εμπιστοσύνης προς τις ΟΚοιΠ εν γένει.
Στις συστάσεις για τον εθελοντισμό μπορεί να προστεθεί η πρακτική ασφάλισης των εθελοντών, ειδικά όταν πρόκειται για συμμετοχή τους σε εργασίες που ενέχουν αυξημένους κινδύνους. Επιπρόσθετα, ο εθελοντισμός προσφέρει σημαντικές ευκαιρίες απόκτησης γνώσεων και εμπειρίας — οι οργανώσεις οφείλουν να ανταποδίδουν στους εθελοντές για την προσφορά τους, αναγνωρίζοντας το έργο τους με την έκδοση βεβαιώσεων εθελοντικής εργασίας.
6.3 Συνεργασία
Με επιμονή και σκληρή δουλειά, μια μεμονωμένη οργάνωση μπορεί σταδιακά να κερδίσει την εμπιστοσύνη των πολιτών και να αποκτήσει ένα ισχυρό δίκτυο υποστηρικτών που να διασφαλίζει τη βιωσιμότητά της και να ενισχύει τον κοινωνικό αντίκτυπο των δράσεών της. Ωστόσο, τα σύνθετα προβλήματα που διαπραγματεύεται η Κοινωνία των Πολιτών δεν μπορούν να επιλυθούν αποτελεσματικά με την προσπάθεια οργανώσεων που δρουν μεμονωμένα. Η δημιουργία συστάδων από φορείς και οργανώσεις της ΚτΠ που αναπτύσσουν κοινές δράσεις και πρωτοβουλίες προσφέρει οικονομίες κλίμακας, ευρύτερη γεωγραφική κάλυψη των δράσεων, επικοινωνιακές συνέργειες και πολλά άλλα οφέλη.
Για να ενδυναμωθούν ατομικά και συνολικά οι φορείς της ΚτΠ, απαιτούνται συνέπεια, συνοχή, σταθερές αρχές και σταθερή πορεία, καλή διοίκηση και άμεμπτη οικονομική διαχείριση. Ωστόσο, προβλήματα ευρύτερα στον χώρο της Κοινωνίας των Πολιτών επηρεάζουν αρνητικά τη λειτουργία όλων των οργανώσεων, ακόμα και αυτών που έχουν μια άριστη εσωτερική λειτουργία και υψηλή αποτελεσματικότητα.
Επομένως, σημαντικά βήματα προς βελτίωση της λειτουργίας της Κοινωνίας των Πολιτών πρέπει να γίνουν και με δράσεις σε συλλογικό επίπεδο, μέσα από τη συνεργασία οργανώσεων για κοινές δράσεις, τη δημιουργία συλλογικών οργάνων εκπροσώπησης και την ανάπτυξη κοινών αρχών και προτύπων.
6.3.1 Ανάπτυξη συνεργειών σε σταθερή κλίμακα
Συνεργασίες με άλλες οργανώσεις, κοινωφελή ιδρύματα, ερευνητικούς φορείς, επιχειρήσεις, φορείς τοπικής αυτοδιοίκησης και ιδιωτικές πρωτοβουλίες ενδυναμώνουν τις ΟΚοιΠ. Ενισχύουν το δίκτυο υποστηρικτών τους, αυξάνουν την εμπιστοσύνη των πολιτών, μεταφέρουν πολύτιμη τεχνογνωσία. Βασική προϋπόθεση είναι να διέπονται από ανοιχτό πνεύμα για νέες ιδέες και από μια προοδευτική και δημιουργική διάθεση.
Η ανάπτυξη συνεργειών σε σταθερή κλίμακα παρακάμπτει τα στεγανά της μονοθεματικής προσέγγισης ορισμένης ύλης και επιτρέπει οριζόντιες πολιτικές ή δράσεις. Επομένως, οι συνέργειες δεν αφορούν μόνο τη συνεργασία περισσότερων φορέων του δημόσιου και του ιδιωτικού τομέα, αλλά και τη διασταύρωση θεματικών με βάση την επίτευξη ενός συγκεκριμένου κοινού στρατηγικού στόχου.
Καταλυτικό ρόλο στην ανάπτυξη συνεργειών έχουν πρωτοβουλίες για την ενίσχυση των ικανοτήτων των οργανώσεων (capacity building), μέσω των οποίων προσφέρονται ευκαιρίες για συνεργασία και δικτύωση. Στις σχετικές δράσεις περιλαμβάνονται η παροχή χώρων συνεργασίας σε νέες και εξελισσόμενες άτυπες και μη ομάδες, ειδικές εκδηλώσεις για δικτύωση και ανταλλαγή ιδεών και άλλα προγράμματα ενδυνάμωσης οργανώσεων.
6.3.2 Δημιουργία συλλογικών οργάνων
Σημαντικό βήμα στην ανάπτυξη συνεργειών σε σταθερή κλίμακα έχει και η δημιουργία πρωτοβάθμιων και δευτεροβάθμιων συλλογικών οργάνων σε τομεακό, περιφερειακό και εθνικό επίπεδο, στο πρότυπο άλλων χωρών (π.χ. της Κύπρου). Η Κοινωνία των Πολιτών αποτελεί εξαίρεση στην ανάπτυξη συλλογικών οργάνων στην Ελλάδα, σε αντίθεση με τις περισσότερες άλλες ομάδες του ιδιωτικού τομέα, όπως οι εργαζόμενοι, οι επιχειρήσεις και οι ελεύθεροι επαγγελματίες.
Η περαιτέρω ανάπτυξη φορέων εκπροσώπησης θα βοηθήσει στην ανάληψη περισσότερων κοινών δράσεων, τη συστηματοποίηση της διαδικασίας διαβούλευσης με κρατικούς φορείς και την ανάπτυξη κοινών θέσεων, αρχών και προτύπων. Με αυτόν τον τρόπο, θα ενισχυθεί σημαντικά η φωνή της Κοινωνίας των Πολιτών στη χώρα, καθώς και η αυτορρύθμιση του χώρου, ενισχύοντας την εμπιστοσύνη των πολιτών και μειώνοντας την ανάγκη και τη δυνατότητα κρατικών παρεμβάσεων. Σημαντικός παράγοντας επιτυχίας της πρωτοβουλίας δημιουργίας συλλογικών οργάνων είναι η θεσμική αναγνώρισή τους από την πολιτεία, προκειμένου να αποκτήσουν κύρος και να αναλάβουν επίσημο ρόλο ως συνομιλητές σε διαδικασίες ουσιαστικής διαβούλευσης πολιτικών αποφάσεων.
6.3.3 Ανάπτυξη κοινών αρχών, στόχων και προτύπων
Για να ενδυναμωθεί συνολικά η Κοινωνία των Πολιτών και να αποτελέσει έναν ζωτικό χώρο, με κύρος, άποψη και κοινή φωνή, μεταξύ της δημόσιας και της ιδιωτικής σφαίρας, είναι χρήσιμο να δημιουργηθεί ένας χάρτης με κύριες κατευθύνσεις και ένα πρωτόκολλο με βασικούς κανόνες συμμετοχής για τις ΟΚοιΠ. Το παρόν Σχέδιο Δράσης και η εργαλειοθήκη που περιγράφει, όπου οι ενδιαφερόμενοι φορείς θα μπορούν να προσφεύγουν, προκειμένου να βρουν κοινά σημεία αναφοράς, καλές πρακτικές και αξιολογική αλληλεπίδραση, είναι ένα πρώτο, εξαιρετικά χρήσιμο βήμα.
Επιπρόσθετα, η δημιουργία συλλογικών φορέων και πρωτοβουλιών προϋποθέτει την ανάπτυξη προγραμματικών εγγράφων, όπως το καταστατικό συλλογικού φορέα, στα οποία καταγράφονται κοινές αρχές και στόχοι. Η λειτουργία των φορέων βοηθάει στην περαιτέρω αποσαφήνιση και εμβάθυνση αυτών των κοινών αρχών και στόχων.
Μέσα από τη λειτουργία συλλογικών φορέων, καθώς και στο πλαίσιο πρωτοβουλιών των κοινωφελών ιδρυμάτων για ενίσχυση των ικανοτήτων των οργανώσεων, προτείνεται η ανάπτυξη προτύπων για τις πολιτικές εσωτερικής λειτουργίας, τον στρατηγικό σχεδιασμό, το ετήσιο δελτίο αποτελεσμάτων και άλλα χρήσιμα έγγραφα των οργανώσεων. Τα πρότυπα θα είναι ιδιαίτερα χρήσιμα για νεοσύστατες και μικρότερες οργανώσεις που δεν έχουν την οργανωτική ικανότητα να αναπτύξουν αυτές τις πολιτικές και τα πλάνα χωρίς περαιτέρω στήριξη.
Τέλος, σε συλλογικό επίπεδο είναι χρήσιμο να αναπτυχθούν επιπλέον συλλογικοί μηχανισμοί αυτοελέγχου. Σε αυτούς τους μηχανισμούς, με διαφορετική δομή, βαρύτητα και επίπεδο συμμόρφωσης, περιλαμβάνονται:
- Κώδικες λειτουργίας και πρακτικής: κατάλογοι βασικών αρχών λειτουργίας, χωρίς μηχανισμό συμμόρφωσης·
- Ομάδες εργασίας: σχήματα ομότιμων οργανώσεων που συνεργάζονται τακτικά για τη ρύθμιση διαφόρων θεμάτων και την ανάπτυξη καλών πρακτικών. Δεν έχουν μηχανισμό συμμόρφωσης, συχνά, όμως, αποτελούν τη βάση για τη δημιουργία σχημάτων διαπίστευσης·
- Σχήματα διαπίστευσης: περιλαμβάνουν συγκεκριμένα κριτήρια και μηχανισμό συμμόρφωσης. Η επιβεβαίωση της συμμόρφωσης μπορεί να γίνεται εσωτερικά (self-certification), από ομότιμους εταίρους (peer certification), ή από τρίτο, ανεξάρτητο μέρος (third-party certification) ·
- Σχήματα πιστοποίησης: περιλαμβάνουν αυστηρά κριτήρια και μηχανισμό συμμόρφωσης και καταλήγουν σε απονομή βράβευσης ή σήματος ποιότητας. Συνήθως, η επιβεβαίωση γίνεται από τρίτο, ανεξάρτητο μέρος·
- Συστήματα πληροφόρησης: δημοσιεύουν στοιχεία προσβάσιμα σε όλους και ενδέχεται να έχουν μηχανισμό συμμόρφωσης. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι τα παρατηρητήρια.
6.4 Επικοινωνία
Κάθε οργάνωση έχει την ευθύνη να επικοινωνεί με τους υποστηρικτές της και την ευρύτερη κοινωνία με τον τρόπο που έχει επιλέξει να προβάλλει και να εκφράζει τον εαυτό της. Η πολυμορφία φωνών και ταυτοτήτων αποτελεί δυνατό σημείο της Κοινωνίας των Πολιτών και είναι σημαντικό να διατηρηθεί. Παράλληλα, είναι σημαντικό, σε καίρια κοινωνικά ζητήματα, οι φορείς της ΚτΠ να μπορούν να εκφράζονται με κοινή φωνή, αποκτώντας δύναμη μέσα από τη συλλογικότητά της. Προς αυτή την κατεύθυνση, σημαντική βελτίωση μπορεί να επιτευχθεί μέσα από δράσεις επικοινωνίας συλλογικών φορέων και συστηματικές κοινές πρωτοβουλίες για την επικοινωνία θέσεων από ομάδες οργανώσεων της Κοινωνίας των Πολιτών.
Επιπλέον, προτείνεται η ίδρυση παρατηρητηρίου της Κοινωνίας των Πολιτών. Το παρατηρητήριο θα έχει ως κεντρικό στόχο τη συλλογή και επεξεργασία θεσμικών πληροφοριών και ανοιχτών δεδομένων που παρέχουν οι φορείς της Κοινωνίας των Πολιτών. Ειδικότερα, θα συλλέγει και θα δημοσιοποιεί επίκαιρα δεδομένα σχετικά με τη διάρθρωση και την εξέλιξη του τομέα στη χώρα, τις καλές πρακτικές και τον κοινωνικό αντίκτυπο του έργου των οργανώσεων. Με αυτόν τον τρόπο, θα συνεισφέρει στην ενημέρωση για την πορεία και τη σημασία της Κοινωνίας των Πολιτών, στην ενίσχυση της εμπιστοσύνης των πολιτών, τη διαμόρφωση κοινών στρατηγικών και πρωτοβουλιών, καθώς και την εξαγωγή συμπερασμάτων για την ποιοτική και ποσοτική τεκμηρίωση δημόσιων πολιτικών.
Για τη συλλογή των σχετικών δεδομένων, προτείνεται στους σκοπούς του παρατηρητηρίου να εντάσσεται και η ανάδειξη και δημιουργία κοινών εργαλείων μέτρησης και αξιολόγησης του κοινωνικού αντίκτυπου, με ποσοτικούς δείκτες και ποιοτικές πληροφορίες, ώστε να υπάρχει μια εναρμόνιση της πληροφορίας, αλλά και να βοηθηθούν οι μικρότερες οργανώσεις που δεν διαθέτουν τους πόρους να αναπτύξουν εξ ολοκλήρου παρόμοια εργαλεία. Προς αυτή την κατεύθυνση, προτείνεται η σύνταξη ετήσιου τυποποιημένου δελτίου από τις οργανώσεις που με απλή επεξεργασία θα προσφέρει πληροφορίες πολύτιμες, ατομικά και συνολικά, για τους φορείς της Κοινωνίας των Πολιτών. Βασικό εργαλείο συλλογής και επεξεργασίας αυτών των δεδομένων θα είναι η ψηφιακή εκδοχή του παρατηρητηρίου: μια πύλη ανοιχτών δεδομένων που, πέρα από εύκολη πρόσβαση στα ίδια τα δεδομένα, θα προσφέρει συμπεράσματα και αναφορές για την καλύτερη κατανόησή τους από το ευρύ κοινό. Με την ενοποίηση των πληροφοριών, την παρακολούθηση των δραστηριοτήτων των οργανώσεων και την προώθηση της διαφάνειας, μέσα από κοινά εργαλεία και δείκτες μέτρησης του κοινωνικού αντίκτυπου, το παρατηρητήριο θα συμβάλει ουσιαστικά στη διαδικασία αξιολόγησης της αποτελεσματικότητας δράσεων εντός της ίδιας της ΚτΠ (peer assessment).
Ευρύτερα, το παρατηρητήριο μπορεί να αποτελέσει η φυσική συνέχεια του Σχεδίου Δράσης για την ΚτΠ. Το Σχέδιο Δράσης ήδη θέτει τα θεμέλια για την ανάπτυξη χρήσιμων εργαλείων για τις οργανώσεις. Το παρατηρητήριο θα μπορούσε να χτίσει πάνω σε αυτά τα θεμέλια, εξειδικεύοντας περαιτέρω τα εργαλεία στρατηγικού σχεδιασμού και μέτρησης κοινωνικού αντίκτυπου, αναπτύσσοντας πρότυπα εγγράφων εσωτερικής λειτουργίας, αναδεικνύοντας περαιτέρω καλές πρακτικές από την Ελλάδα και το εξωτερικό, προσφέροντας υποστήριξη και συμβουλευτική σε μικρότερες οργανώσεις και συντονίζοντας πρωτοβουλίες κατάρτισης και εκπαίδευσης του προσωπικού και των μελών των οργανώσεων. Με αυτόν τον τρόπο, το παρατηρητήριο θα αναπτύξει μια ιδιαίτερα χρήσιμη εργαλειοθήκη, η οποία θα λειτουργεί ως οδηγός για τη βελτίωση των εσωτερικών διαδικασιών και την εφαρμογή καινοτόμων μεθόδων, προάγοντας τη διάχυση της γνώσης και την ενίσχυση των ικανοτήτων των οργανώσεων και προωθώντας την εκπλήρωση του Σχεδίου Δράσης σε βάθος χρόνου.
Προτεραιότητες για δράση
- Υιοθέτηση εργαλείων στρατηγικού σχεδιασμού και εύρυθμης εσωτερικής λειτουργίας·
- Ανάρτηση καταστατικών, οικονομικών και διοικητικών πληροφοριών και ανοιχτών δεδομένων·
- Εγγραφή στο Ειδικό Μητρώο και τη Δημόσια Βάση Δεδομένων·
- Σύνταξη ετήσιου πληροφοριακού δελτίου·
- Θέσπιση δομών εσωτερικής διακυβέρνησης (όπως τακτική γενική συνέλευση, διοικητικό συμβούλιο, επιτροπή εσωτερικού ελέγχου)·
- Συμμετοχή εταιρικών μελών στις οργανώσεις·
- Θέσπιση ορίων στη θητεία ανεξάρτητων μη εκτελεστικών μελών·
- Συνεργασία με φορείς του δημόσιου τομέα και των επιχειρήσεων για τη συμμετοχή εργαζομένων σε εθελοντικές δράσεις στον χρόνο εργασίας τους (ενεργός εθελοντισμός)·
- Συνεργασία και δικτύωση των οργανώσεων για την ανάπτυξη συνεργειών σε σταθερή κλίμακα·
- Ανάπτυξη συλλογικών οργάνων εκπροσώπησης σε τομεακό, περιφερειακό και εθνικό επίπεδο·
- Ανάπτυξη κοινών αρχών, στόχων και προτύπων·
- Δράσεις επικοινωνίας συλλογικών φορέων και συστηματικές κοινές πρωτοβουλίες για την επικοινωνία θέσεων από ομάδες οργανώσεων·
- Ίδρυση παρατηρητηρίου της Κοινωνίας των Πολιτών·
- Πύλη ανοιχτών δεδομένων για τη συλλογή, επεξεργασία και διάδοση πληροφοριών για τις δράσεις της ΚτΠ.
