Η Κοινωνία των Πολιτών εκπληρώνει ένα σύνθετο και πολύ σημαντικό έργο, παρέχοντας κρίσιμη στήριξη στη λειτουργία κάθε σύγχρονης δημοκρατίας. Οι φορείς της ΚτΠ αναγνωρίζονται διεθνώς ως βασικό μέσο για την ενίσχυση της συμμετοχικής δημοκρατίας και της κοινωνικής συνοχής. Με επαγγελματισμό, πρωτόκολλα λειτουργίας, αξιοκρατική και ανεξάρτητη χρηματοδότηση, ελέγχονται και ελέγχουν το κράτος, καλύπτουν με ευελιξία και τεχνογνωσία κενά όπου το κράτος δυσκολεύεται να δώσει λύσεις, αναδεικνύουν τη θεμελιώδη σημασία της προστασίας του περιβάλλοντος και των ανθρώπινων δικαιωμάτων, προωθούν τον πολιτισμό και τη δημιουργία και βοηθούν όσους δεν έχουν φωνή και διαπραγματευτική δύναμη να αποκτήσουν πρόσβαση σε κομβικούς τομείς, όπως υγεία, παιδεία, δικαιοσύνη και πολιτισμός.
Στην Ελλάδα, το οικοσύστημα της ΚτΠ εμφανίζει υστέρηση σε σύγκριση με άλλες χώρες της ΕΕ. Η εμπιστοσύνη και η συμμετοχή των πολιτών στο έργο της ΚτΠ καταγράφονται σε ιδιαίτερα χαμηλά επίπεδα. Η ΚτΠ επιδέχεται σημαντικές βελτιώσεις σε επίπεδο ρύθμισης και αυτορρύθμισης. Με την ενίσχυση της εμπιστοσύνης στο έργο των οργανώσεων, αυξάνεται η αποτελεσματικότητα και η βιωσιμότητα της ΚτΠ στη χώρα. Μια ισχυρή ΚτΠ μπορεί να συνεισφέρει αποτελεσματικά σε ουσιαστική βελτίωση της λειτουργίας των εγχώριων θεσμών και στην επίλυση των χρόνιων προβλημάτων που ταλανίζουν την ελληνική κοινωνία.
Σε αυτή την κατεύθυνση, το Σχέδιο Δράσης προτείνει αλλαγές που κινούνται σε τρεις άξονες: θεσμική λειτουργία, οικονομική βιωσιμότητα και κοινωνική διάδραση. Οι προτάσεις απευθύνονται τόσο προς την πολιτεία (προτεινόμενες ρυθμιστικές αλλαγές) όσο και προς τον χώρο της ΚτΠ (συστάσεις αυτορρύθμισης).
Ζωτική σημασία για την ορθή και αποτελεσματική δράση της ΚτΠ έχει το θεσμικό περιβάλλον. Το τρέχον ρυθμιστικό πλαίσιο είναι βελτιωμένο, αλλά παραμένουν ασάφειες. Οι αρμοδιότητες για την εποπτεία της δράσης των ΟΚοιΠ παραμένουν διασκορπισμένες, ενώ τα μητρώα που συντηρεί η νεοσύστατη Διεύθυνση ΟΚοιΠ και Κοινωφελών Φορέων του Υπουργείου Εσωτερικών εμφανίζουν κενά και δεν έχουν αναδείξει ακόμα τη χρησιμότητά τους.
Στην κατεύθυνση βελτίωσης της θεσμικής λειτουργίας και ενίσχυσης της εμπιστοσύνης των πολιτών προς τις οργανώσεις, προτείνονται δράσεις για την ενίσχυση των αρμοδιοτήτων, της ανεξαρτησίας και της λογοδοσίας της αρχής που είναι αρμόδια για τα θέματα της ΚτΠ, ώστε να λειτουργεί λιγότερο ως μια υπηρεσία υπουργείου ευάλωτη σε πολιτικές πιέσεις και περισσότερο ως ένας ανεξάρτητος φορέας και δραστήριος εταίρος της ΚτΠ στο πρότυπο άλλων χωρών (όπως η Charity Commission of England and Wales). Η λειτουργία των μητρώων πρέπει να βελτιωθεί, με την εγγραφή όλων των ΟΚοιΠ που είναι πιστοποιημένες από το Πρωτοδικείο και το ΓΕΜΗ στη Δημόσια Βάση Δεδομένων του Υπουργείου Εσωτερικών, τη θέσπιση υποχρέωσης για τακτική αποστολή στοιχείων από τις ΟΚοιΠ (π.χ. ανά δύο έτη το πολύ), την επέκταση της υποχρεωτικότητας σύνταξης χρηματοοικονομικών καταστάσεων και την εξασφάλιση δυνατότητας αυξημένης πρόσβασης των πολιτών σε πληροφορίες των μητρώων.
Σημαντικά είναι τα βήματα που μπορούν να κάνουν και οι ίδιες οι οργανώσεις στην κατεύθυνση βελτίωσης της λειτουργίας τους, ενίσχυσης της εμπιστοσύνης των πολιτών και εν τέλει εξασφάλισης της βιωσιμότητας του έργου τους. Στις συστάσεις αυτορρύθμισης σχετικά με τη θεσμική λειτουργία, κεντρική θέση έχουν η υιοθέτηση εργαλείων στρατηγικού σχεδιασμού και εύρυθμης εσωτερικής λειτουργίας (όπως εσωτερικός κανονισμός ανθρώπινων πόρων, διαδικασίες αποφυγής αποκλεισμών και μεροληψίας, διαδικασίες αποφυγής και επίλυσης συγκρούσεων κ.ά.) και η θέσπιση δομών εσωτερικής διακυβέρνησης (όπως τακτικές γενικές συνελεύσεις, διοικητικό συμβούλιο και επιτροπή εσωτερικού ελέγχου), με τη συμμετοχή ανεξάρτητων μη εκτελεστικών μελών. Συνιστάται επίσης στις ΟΚοιΠ να επιδιώκουν την εγγραφή τους στο Ειδικό Μητρώο και τη Δημόσια Βάση Δεδομένων και την έγκαιρη επικοινωνία βασικών πληροφοριών. Στην κατεύθυνση ενίσχυσης της διαφάνειας και της λογοδοσίας των οργανώσεων, συνιστάται η ανάρτηση καταστατικών, οικονομικών και διοικητικών πληροφοριών.
Πίνακας 7.1: Βασικές ρυθμιστικές προτάσεις και συστάσεις αυτορρύθμισης για τη θεσμική λειτουργία της ΚτΠ
| Προτεινόμενη αλλαγή | Αναμενόμενος αντίκτυπος | Ορίζοντας υλοποίησης | |
|---|---|---|---|
| Ρυθμιστικές προτάσεις | Ενίσχυση των αρμοδιοτήτων, της ανεξαρτησίας και της λογοδοσίας της εποπτικής αρχής για τα θέματα της ΚτΠ | Πολύ υψηλός | Σε βάθος χρόνου |
| Βελτίωση της λειτουργίας μητρώων | Μέτριος | Άμεσα | |
| Ενίσχυση της διακυβέρνησης οργανώσεων | Πολύ υψηλός | Μεσοπρόθεσμα | |
| Επέκταση της υποχρεωτικότητας σύνταξης χρηματοοικονομικών καταστάσεων, με υποχρεωτική δημοσιότητα | Υψηλός | Μεσοπρόθεσμα | |
| Συστάσεις αυτορρύθμισης | Υιοθέτηση εργαλείων στρατηγικού σχεδιασμού και εύρυθμης εσωτερικής λειτουργίας | Πολύ υψηλός | Μεσοπρόθεσμα |
| Εγγραφή στο Ειδικό Μητρώο και τη Δημόσια Βάση Δεδομένων | Μέτριος | Άμεσα | |
| Ανάρτηση καταστατικών, οικονομικών και διοικητικών πληροφοριών και ανοιχτών δεδομένων | Υψηλός | Άμεσα | |
| Θέσπιση δομών εσωτερικής διακυβέρνησης και ορίων στη θητεία ανεξάρτητων μη εκτελεστικών μελών | Υψηλός | Σε βάθος χρόνου |
Η ορθότερη θεσμική λειτουργία και εσωτερική οργάνωση της ΚτΠ θα ενισχύσουν τη διαφάνεια, τη λογοδοσία και την εμπιστοσύνη στο έργο των οργανώσεων, με άμεση επίδραση στην οικονομική τους βιωσιμότητα. Στην κατεύθυνση της βιωσιμότητας, σημαντική συμβολή μπορεί να έχουν και ρυθμίσεις για βελτίωση του φορολογικού πλαισίου που διέπει τη λειτουργία των οργανώσεων.
Σε αντίθεση με την προσπάθεια ρύθμισης των διοικητικών θεμάτων που επιχειρεί ο Ν. 4873/2021, δεν υπάρχει παρόμοια προσπάθεια στα οικονομικά θέματα. Αποσπασματικότητα, πολυνομία και κακονομία χαρακτηρίζουν τη νομοθεσία του φορολογικού πλαισίου των μη κερδοσκοπικών νομικών προσώπων, εμποδίζοντας την ανάπτυξη της ΚτΠ στην Ελλάδα. Είναι επιτακτική η ανάγκη για κωδικοποίηση όλης της υφιστάμενης νομοθεσίας για τη φορολόγηση των οργανώσεων σε ένα νομοθέτημα.
Πίνακας 7.2: Βασικές ρυθμιστικές προτάσεις και συστάσεις αυτορρύθμισης για την οικονομική βιωσιμότητα της ΚτΠ
| Προτεινόμενη αλλαγή | Αναμενόμενος αντίκτυπος | Ορίζοντας υλοποίησης | |
|---|---|---|---|
| Ρυθμιστικές προτάσεις | Κωδικοποίηση της φορολογικής νομοθεσίας | Πολύ υψηλός | Άμεσα |
| Ελάφρυνση του φορολογικού βάρους των οργανώσεων και των δωρεών | Πολύ υψηλός | Μεσοπρόθεσμα | |
| Βελτίωση της λογιστικής και φορολογικής αντιμετώπισης | Πολύ υψηλός | Μεσοπρόθεσμα | |
| Ενίσχυση των χρηματοδοτικών κινήτρων που παρέχονται προς τις ΟΚοιΠ που εντάσσονται στο Ειδικό Μητρώο | Υψηλός | Μεσοπρόθεσμα | |
| Θέσπιση μηχανισμών για τη διευκόλυνση δωρεών προς οργανώσεις εγγεγραμμένες στη Δημόσια Βάση Δεδομένων | Μέτριος | Σε βάθος χρόνου | |
| Βελτίωση των ρυθμίσεων που αφορούν τις δυνατότητες αμοιβής μελών του ΔΣ οργανώσεων | Μέτριος | Άμεσα | |
| Συστάσεις αυτορρύθμισης | Συνεργασία και δικτύωση των οργανώσεων για την ανάπτυξη συνεργειών σε σταθερή κλίμακα | Πολύ υψηλός | Σε βάθος χρόνου |
| Συμμετοχή εταιρικών μελών στις ΟΚοιΠ | Μέτριος | Σε βάθος χρόνου |
Επιπλέον, πολλά είναι τα περιθώρια βελτίωσης στη λογιστική και φορολογική αντιμετώπιση της ΚτΠ, με ορθολογισμό αλλά και ελάφρυνση του φορολογικού βάρους των οργανώσεων και των δωρεών. Στις σχετικές προτεινόμενες αλλαγές περιλαμβάνονται ενδεικτικά η θέσπιση ενός κανονιστικού πλαισίου για τις εμπορικές δραστηριότητες των οργανώσεων και η μεταφορά του ελέγχου σε κεντρικότερη υπηρεσία της δημόσιας διοίκησης, η κατάργηση του τέλους επιτηδεύματος για τις ΑΜΚΕ, η οριστική κατάργηση της αυτοτελούς φορολόγησης των χρηματικών δωρεών, η απένταξη των χρηματικών παροχών που δίδονται από τους φορείς της ΚτΠ από το φορολογικό καθεστώς της δωρεάς, η απαλλαγή του ΦΠΑ στις δωρεές σε είδος κ.ά.
Η εγγραφή στο Ειδικό Μητρώο του Υπουργείου Εσωτερικών συνεπάγεται αυξημένες προδιαγραφές διαφάνειας και εσωτερικής λειτουργίας, τα οποία αποσπούν πόρους από το έργο των οργανώσεων. Με σκοπό την ενίσχυση των κινήτρων για εγγραφή στο Ειδικό Μητρώο, και δεδομένης της αυξημένης διαφάνειας και, συνεπώς, του μειωμένου κινδύνου κατάχρησης δημόσιων πόρων στα έργα αυτών των οργανώσεων, προτείνεται η ενίσχυση των χρηματοδοτικών κινήτρων για τις οργανώσεις που είναι εγγεγραμμένες στο Ειδικό Μητρώο. Στα κίνητρα εγγραφής στα μητρώα του Υπουργείου Εσωτερικών περιλαμβάνεται και η θέσπιση μηχανισμών για τη συλλογή δωρεών μέσω της μισθοδοσίας και της είσπραξης των φόρων εισοδήματος, και την κατανομή προς φορείς που θα επιλέγουν οι πολίτες, στα πρότυπα καλών διεθνών πρακτικών (Ιταλία, Ηνωμένο Βασίλειο).
Οι ΟΚοιΠ μπορούν να ενισχύσουν την αποτελεσματικότητα και τη βιωσιμότητα του έργου τους αναπτύσσοντας συνεργασίες και δίκτυα για την αξιοποίηση συνεργειών σε σταθερή κλίμακα. Αναπτύσσοντας από κοινού αρχές, στόχους, πρότυπα (όπως κώδικες λειτουργίας και πρακτικής, σχήματα διαπίστευσης και πιστοποίησης κ.ά.) και πρωτοβουλίες για την επικοινωνία θέσεων, η ΚτΠ μπορεί να διασφαλίσει καλύτερα την ορθή αντίληψη των πολιτών για τον ρόλο της στην κοινωνία. Ενισχύοντας τη συμμετοχή εταιρικών μελών, ενθαρρύνεται η σύμπραξη με φορείς του δημόσιου τομέα και των επιχειρήσεων, με σημαντικές προεκτάσεις για τη διαφάνεια, τη λογοδοσία και τη χρηματοδότηση δράσεων, υπό την προϋπόθεση ότι θεσπίζονται δικλίδες ασφαλείας σχετικά με τις συγκρούσεις συμφερόντων και την ανεξαρτησία της οργάνωσης.
Πίνακας 7.2: Βασικές ρυθμιστικές προτάσεις και συστάσεις αυτορρύθμισης για την κοινωνική διάδραση της ΚτΠ
| Προτεινόμενη αλλαγή | Αναμενόμενος αντίκτυπος | Ορίζοντας υλοποίησης | |
|---|---|---|---|
| Ρυθμιστικές προτάσεις | Ενίσχυση και θεσμική θωράκιση της συνεργασίας της ΚτΠ με το κράτος και της διαφανούς διακυβέρνησης, σε εθνικό και τοπικό επίπεδο | Πολύ υψηλός | Σε βάθος χρόνου |
| Απλοποίηση του ορισμού του εθελοντή και του εθελοντισμού | Υψηλός | Άμεσα | |
| Απλοποίηση της καταγραφής εθελοντών | Υψηλός | Άμεσα | |
| Επανεξέταση του Κώδικα Δημοσίων Υπαλλήλων για διευκόλυνση του ενεργού εθελοντισμού στον δημόσιο τομέα | Μέτριος | Μεσοπρόθεσμα | |
| Εκπαιδευτικές δράσεις για την καλλιέργεια του εθελοντισμού και της συμμετοχής σε δημοκρατικές διαδικασίες μέσα από το σχολείο | Πολύ υψηλός | Μεσοπρόθεσμα | |
| Συστάσεις αυτορρύθμισης | Ανάπτυξη συλλογικών οργάνων εκπροσώπησης, κοινών αρχών, στόχων, προτύπων και κοινών πρωτοβουλιών για την επικοινωνία θέσεων | Πολύ υψηλός | Μεσοπρόθεσμα |
| Συνεργασία με φορείς του δημόσιου τομέα και των επιχειρήσεων για τη συμμετοχή εργαζομένων σε εθελοντικές δράσεις στον χρόνο εργασίας τους (ενεργός εθελοντισμός) | Υψηλός | Μεσοπρόθεσμα | |
| Ίδρυση παρατηρητηρίου της Κοινωνίας των Πολιτών και πύλης ανοιχτών δεδομένων | Πολύ υψηλός | Άμεσα |
Στην ενίσχυση της διάδρασης με την κοινωνία, κομβική είναι η ενίσχυση της φωνής της ΚτΠ. Στην πλευρά της αυτορρύθμισης, αναγκαία είναι η δημιουργία πρωτοβάθμιων και δευτεροβάθμιων συλλογικών οργάνων εκπροσώπησης, σε τομεακό, περιφερειακό και εθνικό επίπεδο. Με ενωμένη φωνή και επεξεργασία κοινών θέσεων, οι ΟΚοιΠ θα είναι σε ισχυρότερη θέση να υπερασπιστούν τις αξίες που πρεσβεύουν και να επηρεάσουν τη χάραξη και υλοποίηση πολιτικών στην κοινωνία. Αντίστοιχα, στην πλευρά της πολιτείας, απαραίτητη είναι η επίσημη αναγνώριση του θεσμικού ρόλου αυτών των συλλογικών οργάνων, καθώς και η θέσπιση συστηματικής και ουσιαστικής διαδικασίας διαβούλευσης με την ΚτΠ στο πρότυπο καλών πρακτικών από το εξωτερικό που δεν περιορίζονται στην ανάρτηση νομοσχεδίων για σύντομο χρονικό διάστημα σε ειδική διαδικτυακή πλατφόρμα.
Ιδιαίτερα σημαντικά είναι τα περιθώρια βελτίωσης της διαδικασίας διαβούλευσης πολιτικών αποφάσεων σε τοπικό επίπεδο, και ειδικά σε μικρότερες περιφέρειες και δήμους της χώρας. Οι οργανισμοί της τοπικής αυτοδιοίκησης και οι δημοτικές επιχειρήσεις μπορούν να αποκομίσουν σημαντικό όφελος από τη συνεργασία με τοπικούς συλλόγους στη χάραξη και υλοποίηση πολιτικών. Σημαντικοί παράγοντες επιτυχίας στην υλοποίηση πολιτικών, τόσο σε εθνικό όσο και σε τοπικό επίπεδο, είναι και η ανταπόκρισή τους σε πραγματικές ανάγκες της κοινωνίας και η αποδοχή τους από τους πολίτες. Σε αυτό το πλαίσιο, η συνεργασία με την τοπική ΚτΠ μπορεί να αποδειχθεί πολύτιμη για τους ΟΤΑ της χώρας.
Επιπρόσθετα, κεντρικός είναι ο ρόλος της εθελοντικής προσφοράς. Η ΚτΠ δεν έχει καταφέρει να ενεργοποιήσει την πρόθεση των πολιτών στη χώρα για κοινωνική προσφορά. Στη σχετικά χαμηλή συμμετοχή των πολιτών σε εθελοντικές δράσεις έχουν συντελέσει δυσλειτουργίες του ρυθμιστικού πλαισίου.
Σε αυτή την κατεύθυνση, προτείνεται απλοποίηση του νομικού ορισμού του εθελοντή και του εθελοντισμού, καθώς και απλοποίηση των διαδικασιών καταγραφής των εθελοντών στο σύστημα ΕΡΓΑΝΗ του Υπουργείου Εργασίας και Κοινωνικής Ασφάλισης. Ειδικά για τη συμμετοχή εργαζομένων του δημόσιου τομέα, προτείνεται η επανεξέταση ρυθμίσεων του Κώδικα Δημοσίων Υπαλλήλων που εμποδίζουν τον ενεργό εθελοντισμό. Στην πλευρά της αυτορρύθμισης, οι ΟΚοιΠ μπορούν να υιοθετήσουν πρακτικές για ενίσχυση του ενεργού εθελοντισμού μέσα από την ανάπτυξη συνεργασιών με επιχειρήσεις και φορείς του δημόσιου τομέα, λαμβάνοντας μέριμνα ταυτόχρονα για διασφάλιση της ανεξαρτησίας τους.
Το παρόν Σχέδιο Δράσης αναπτύχθηκε και υπάχθηκε σε διαβούλευση μέσα από μια συλλογική διαδικασία με την ευρεία συμμετοχή εκπροσώπων της ΚτΠ και της ερευνητικής κοινότητας. Αποτελεί μια εργαλειοθήκη για τους λήπτες πολιτικής και τις ΟΚοιΠ στην προσπάθειά τους να ενισχυθεί ο ρόλος και η αποτελεσματικότητα του έργου της ΚτΠ. Περιλαμβάνει προτάσεις πολιτικής που η πολιτεία οφείλει να εξειδικεύσει κατάλληλα, γνωρίζοντας καλύτερα τις διαδικασίες και την εσωτερική οργάνωση των φορέων της δημόσιας διοίκησης που θα κληθούν να τις εφαρμόσουν. Με σκοπό την εξασφάλιση της συνέχειας αυτής της προσπάθειας, προτείνεται η ίδρυση παρατηρητηρίου της ΚτΠ, με κεντρικό αντικείμενο τη συλλογή και επεξεργασία θεσμικών πληροφοριών και ανοιχτών δεδομένων που παρέχουν οι φορείς της ΚτΠ και τη δημοσιοποίηση επίκαιρων δεδομένων για την εξέλιξη του τομέα στη χώρα, τις καλές πρακτικές και τον κοινωνικό αντίκτυπο του έργου των οργανώσεων.
