5. Οικονομική διαχείριση - Κοινωνία των Πολιτών

5.1 Εισαγωγή

Η ΚτΠ επιτελεί κοινωνικό έργο που συνεπάγεται σημαντικά οφέλη για την κοινωνία, τα οποία αφενός δεν δύνανται να προκύψουν από την ελεύθερη ιδιωτική–κερδοσκοπική οικονομία και αφετέρου θα κόστιζαν σημαντικούς δημόσιους πόρους, αν προσπαθούσε το κράτος να τα παράγει. Πιο συγκεκριμένα, σύμφωνα με εκτιμήσεις του ΙΟΒΕ, οι δραστηριότητες των ΟΚοιΠ υποστηρίζουν άμεσα ή έμμεσα τη δημιουργία του 1,6% του ΑΕΠ της χώρας και την απασχόληση 88,4 χιλιάδων εργαζομένων. Το δημόσιο κόστος για την παραγωγή των αγαθών και υπηρεσιών που προσέφεραν οι ΟΚοιΠ στην Ελλάδα, την τριετία 2019-2021, εκτιμάται μεταξύ 2 και 3,2 δισεκατομμυρίων ευρώ καθ’ έτος (ΙΟΒΕ, 2023). Επομένως, η υποκατάσταση αρκετά δαπανηρών κρατικών λειτουργιών από τις ΟΚοιΠ επιφέρει μια σημαντική εξοικονόμηση δημόσιων πόρων, χωρίς να συνυπολογίζονται και τα πολύ πιθανά πλεονεκτήματα αποδοτικότητας. Σημαντική είναι επίσης και η εισροή πόρων από το εξωτερικό, καθώς μεγάλο μέρος των εσόδων των ΟΚοιΠ (41,9% του δείγματος οργανώσεων του προγράμματος ΘΑΛΗΣ ΙΙ) προέρχεται από ευρωπαϊκά προγράμματα.

Επιπρόσθετα, η ΚτΠ αποτελεί έναν τομέα ιδιαίτερης σημασίας για την κοινωνική συνοχή και την εύρυθμη λειτουργία της δημοκρατίας. Ενώ αυτές οι λειτουργίες είναι εξαιρετικά σημαντικές από μόνες τους, έχουν και μια πολύ υψηλή οικονομική αξία που πρέπει να ληφθεί υπόψη στο σκεπτικό για το οικονομικό όφελος και το κόστος πολιτικών που άπτονται της λειτουργίας της ΚτΠ. Το βιοτικό επίπεδο μιας κοινωνίας σε βάθος χρόνου προσδιορίζεται πρωτίστως από τη συνοχή της και την ποιότητα των θεσμών της (Acemoglou & Robinson, 2012). Χώρες με δυνατή ΚτΠ και με δραστήριους πολίτες που γνωρίζουν τα δικαιώματά τους, συμμετέχουν στα κοινά και έχουν χωρίς διακρίσεις πρόσβαση σε βασικά κοινωνικά αγαθά (εκπαίδευση, υγεία, εργασία) τείνουν να απολαμβάνουν σημαντικά μεγαλύτερο επίπεδο υλικής, κοινωνικής και συναισθηματικής ευημερίας.

Αν στα παραπάνω προστεθούν και οι απευθείας δράσεις υποβοήθησης των κρατικών λειτουργιών που πραγματοποιούνται από την ΚτΠ, γίνεται αντιληπτό πως το κράτος θα πρέπει να αντιμετωπίζει τις ΟΚοιΠ ως κοινωνικούς του εταίρους και όχι ως μια επιπλέον πηγή δημόσιων εσόδων. Συνεπώς, είναι κοινωνικοοικονομικά δίκαιο, αλλά και σκόπιμο, να υπάρχει επαρκώς ευνοϊκότερη μεταχείριση των οργανώσεων της ΚτΠ, προκειμένου να ενισχυθεί το έργο τους. Αυτό είναι ακόμα σημαντικότερο για τη χώρα μας, στην οποία η δράση και η συμμετοχή της ΚτΠ είναι αρκετά περιορισμένη σε σύγκριση με τους ευρωπαίους εταίρους της.

Ο σκοπός του παρόντος κεφαλαίου είναι να διατυπώσει προτάσεις πολιτικής για βελτίωση του οικονομικού περιβάλλοντος των οργανώσεων. Οι προτάσεις στοχεύουν στον εξορθολογισμό και τη βελτίωση της φορολογικής αντιμετώπισης των ΟΚοιΠ και των μη κερδοσκοπικών νομικών προσώπων (ΜΚΝΠ) ευρύτερα, αλλά και των δωρητών τους. Ειδικότερα, διατυπώνονται προτάσεις για κωδικοποίηση της σχετικής νομοθεσίας, ελάφρυνση του φορολογικού βάρους των οργανώσεων και των δωρητών τους, βελτίωση της λογιστικής και φορολογικής διαχείρισης των δράσεών τους, διευκόλυνση της παροχής δωρεών από τους φορολογούμενους πολίτες και, τέλος, ενίσχυση της διαφάνειας των οικονομικών στοιχείων των οργανώσεων.

Αρκετές από αυτές τις προτάσεις έχουν τεθεί και στο παρελθόν, καθώς επιδιορθώνουν διαχρονικά εμπόδια στη λειτουργία της ΚτΠ, με βάση τη διεθνή εμπειρία. Είναι γεγονός ότι η ιδιαίτερα δύσκολη δημοσιονομική κατάσταση της χώρας από την αρχή της κρίσης χρέους της προηγούμενης δεκαετίας δεν άφηνε πολλά περιθώρια για αλλαγές που επέφεραν κίνδυνο έστω και μικρής δημοσιονομικής επιβάρυνσης. Ωστόσο, καθώς η ελληνική οικονομία απομακρύνεται από τον γκρεμό και βελτιώνονται οι δημοσιονομικές επιδόσεις της, η πολιτεία οφείλει να επανεξετάσει επιλογές που προσφέρουν σημαντικά στρατηγικά οφέλη για την οικονομία και την κοινωνία σε βάθος χρόνου. Προς αυτή την κατεύθυνση, πρέπει να επανεξεταστούν οι φορολογικές ρυθμίσεις και διαδικασίες που εμποδίζουν τη δραστηριότητα της ΚτΠ στη χώρα.

5.2 Κωδικοποίηση της φορολογικής νομοθεσίας

Η κωδικοποίηση της νομοθεσίας αποτελεί μια γενικότερη ανάγκη του ελληνικού νομικού συστήματος, το οποίο χαρακτηρίζεται από πολύ μεγάλη αποσπασματικότητα, πολυνομία και κακονομία. Τα στοιχεία αυτά είναι εμφανή σε μεγαλύτερο βαθμό στη νομοθεσία του φορολογικού πλαισίου των ΜΚΝΠ, με αποτέλεσμα να υφίσταται μια επιπλέον σημαντική τροχοπέδη στην ανάπτυξη της ΚτΠ στη χώρα μας. Είναι πλέον επιτακτική ανάγκη να έχουμε την κωδικοποίηση όλης της υφιστάμενης νομοθεσίας σε έναν νόμο ή μία εγκύκλιο, ώστε να μπει τάξη και να αποσαφηνιστούν πολλές «γκρίζες» περιοχές.

5.3 Ελάφρυνση του φορολογικού βάρους των οργανώσεων και των δωρεών

Η φορολογική επιβάρυνση των οργανώσεων περιορίζει την κοινωνική τους δράση και το όφελος για την κοινωνία. Επιπλέον, υπάρχει μεγάλη ανάγκη το φορολογικό πλαίσιο του συνόλου των οργανώσεων της ΚτΠ να γίνει πιο ομοιόμορφο, χωρίς μεγάλες και άσκοπες διαφοροποιήσεις για τις διάφορες νομικές μορφές τους. Η ομογενοποίηση του φορολογικού πλαισίου θα είναι, ασφαλώς, ευκολότερο να πραγματοποιηθεί σε ένα συγκεντρωμένο και συνεκτικό νομοθέτημα που θα περιγράφει το σύνολο του φορολογικού πλαισίου για τα ΜΚΝΠ.

Ορισμένες νομικές μορφές, όπως ιδρύματα και σωματεία, λειτουργούν με αυξημένη συλλογικότητα, η οποία προσφέρει αυξημένη διαφάνεια και σημεία ελέγχου στη λειτουργία τους. Από την άλλη πλευρά, οι αστικές μη κερδοσκοπικές εταιρείες έχουν ένα πιο ευέλικτο πλαίσιο ίδρυσης και λειτουργίας, το οποίο επιτρέπει τη δραστηριοποίηση περισσότερων και μικρότερων οργανώσεων σε μεγαλύτερο εύρος δράσεων. Αυτές οι διαφορές είναι σημαντικές και πρέπει να λαμβάνονται υπόψη όσον αφορά το εποπτικό και χρηματοδοτικό πλαίσιο, ωστόσο δεν πρέπει να επηρεάζουν σημαντικά τη φορολογική μεταχείριση, καθώς η απλότητα και η ομοιομορφία αποτελούν πολύ σημαντικά χαρακτηριστικά στον προσδιορισμό της ποιότητας ενός φορολογικού πλαισίου.

Σε αυτό το πλαίσιο, προτείνονται οι εξής αλλαγές:

Κατάργηση του τέλους επιτηδεύματος για τις ΑΜΚΕ. Με το παρόν φορολογικό καθεστώς, όλες οι μορφές ΜΚΝΠ πλην των ΑΜΚΕ απαλλάσσονται από το τέλος επιτηδεύματος.¹³ Το ίδιο το σκεπτικό της απαλλαγής όλων των υπολοίπων ΜΚΝΠ από το τέλος επιτηδεύματος τεκμηριώνει ότι η φορολογική αυτή υποχρέωση δεν συνάδει με τη φύση των μη κερδοσκοπικών εταιρειών και τους σκοπούς που επιδιώκουν, κάτι που ασφαλώς δεν μπορεί να μην ισχύει και για τις ΑΜΚΕ. Χρειάζεται, λοιπόν, μια ευθυγράμμιση της αντιμετώπισης των ΑΜΚΕ με τα λοιπά ΜΚΝΠ ως προς το ζήτημα αυτό, καθώς είναι παράδοξο να επιβαρύνονται με τέλος επιτηδεύματος, ενώ δεν ασκούν εμπορική δραστηριότητα.¹⁴
Οριστική κατάργηση της αυτοτελούς φορολόγησης (0,5%, με αφορολόγητο 1.000 ευρώ ανά δωρητή και ανά έτος) των χρηματικών δωρεών προς ΜΚΝΠ. Η αυτοτελής φορολόγηση των χρηματικών δωρεών αποτελεί ένα σημαντικό βάρος για τα ΜΚΝΠ, δεδομένου πως η συντριπτική πλειονότητα των δωρεών που λαμβάνουν τα ΜΚΝΠ ξεπερνούν το αφορολόγητο όριο των 1.000 ευρώ ανά δωρητή και ανά έτος, επειδή η πρακτική των δωρεών στη χώρα μας έχει κυρίως έκτακτο χαρακτήρα. Η εφαρμογή αυτής της αυτοτελούς φορολόγησης είχε ανασταλεί μεταξύ 27/10/2020 και 31/12/2022 (άρθρο 300 Ν. 4738/2020, με τις τροποποιήσεις του), προκειμένου να ενισχυθεί το ανθρωπιστικό και πολιτιστικό έργο των ΜΚΝΠ στις ιδιαίτερες συνθήκες της πανδημίας, κατά τις οποίες μάλιστα συνέβαλαν με αποτελεσματικό και άμεσο τρόπο στο κοινωνικό σύνολο. Η πανδημία και οι επιπτώσεις της έχουν πλέον εκλείψει, όμως αφενός η αναστολή λειτούργησε πολύ θετικά για την ΚτΠ και αφετέρου το σκεπτικό της δύναται να επεκταθεί και εκτός των ιδιαίτερων συνθηκών της πανδημίας, καθώς τα ΜΚΝΠ συνεχίζουν να παράγουν σημαντικό ανθρωπιστικό και πολιτιστικό έργο και να συμβάλλουν με αποτελεσματικό και άμεσο τρόπο στο κοινωνικό σύνολο.
Απένταξη των χρηματικών παροχών που δίδονται από όλα τα ΜΚΝΠ προς τους ωφελούμενούς τους από το καθεστώς της δωρεάς (και συνεπώς του φόρου δωρεάς και του φόρου εισοδήματος), εφόσον οι παροχές αυτές γίνονται προς εκπλήρωση του καταστατικού σκοπού των εν λόγω ΜΚΝΠ. Πρόκειται για επέκταση της ΠΟΛ 1188/01.07.1998¹⁵ που αφορά σε τέτοιες χρηματικές παροχές ειδικά, μόνο από κοινωφελή ιδρύματα, υπό την προϋπόθεση να γίνονται προς εκπλήρωση του σκοπού τους. Δεν υπάρχει κάποια αιτιολογική βάση που να υποστηρίζει τη διαφοροποίηση της αντιμετώπισης των χρηματικών παροχών ανάλογα με το αν αυτές προέρχονται από κοινωφελή ιδρύματα ή από άλλες νομικές μορφές ΜΚΝΠ.
Απαλλαγή και διαχείριση ΦΠΑ στις δωρεές σε είδος. Τα ιδρύματα και γενικότερα τα ΜΚΝΠ που εκτελούν δωρεές δεν συμψηφίζουν τον ΦΠΑ, με αποτέλεσμα οι δωρεές τους σε είδος να επιβαρύνονται με τον ΦΠΑ συγκριτικά με αντίστοιχες δωρεές κερδοσκοπικών οργανισμών οι οποίοι συμψηφίζουν τον ΦΠΑ. Ειδικά και μόνο για δωρεές προς τον δημόσιο τομέα, προβλέπεται διαδικασία έκδοσης ΚΥΑ για την απαλλαγή του ΦΠΑ, από το αρμόδιο υπουργείο και το Υπουργείο Οικονομικών. Η διαδικασία είναι χρονοβόρα, αναίτια υψηλού πολιτικού επιπέδου, και αποτελεί σε πολλές περιπτώσεις αντικίνητρο για δωρεά προς δημόσιους φορείς. Προτείνεται η απλοποίηση και ψηφιοποίηση της συγκεκριμένης διαδικασίας απαλλαγής ΦΠΑ στις δωρεές, με την υποβολή του αιτήματος σε ειδική ηλεκτρονική πλατφόρμα, όπου θα συμπληρώνονται από τον δωρητή όλα τα εκ του νόμου απαιτούμενα δικαιολογητικά, και στη συνέχεια θα γίνεται αποδεκτή η υποβολή της από τον εκάστοτε προμηθευτή. Με τον τρόπο αυτόν, θα προχωρά άμεσα η δωρεά προς το ΜΚΝΠ και θα ελέγχεται σε δεύτερο χρόνο από τη Διεύθυνση OΚοιΠ και Κοινωφελών Φορέων του Υπουργείου Εσωτερικών ή αντίστοιχη υπηρεσία, για τυχόν ελλείψεις, προς συμπλήρωσή τους και έγκρισή τους, εντός συγκεκριμένης προθεσμίας για την ασφάλεια της συναλλαγής. Επίσης, προτείνεται η επέκταση της απαλλαγής για δωρεές προς όλα τα ΜΚΝΠ και όχι μόνο προς δημόσιους φορείς, καθώς, αυτή τη στιγμή, οι μη κερδοσκοπικοί δωρητές, παρά το γεγονός ότι επιτελούν τον εκ του νόμου οριζόμενο καταστατικό σκοπό τους, επιβαρύνονται δυσανάλογα συγκριτικά με δωρητές κερδοσκοπικούς φορείς.
Γενική απαλλαγή των ΜΚΝΠ από τη χαρτοσήμανση, είτε αυτή αφορά στο κεφάλαιο σύστασης των ΑΜΚΕ είτε στις συνδρομές σε σωματεία, συλλόγους ή άλλες ενώσεις και οργανισμούς. Δεδομένου ότι όλες οι συναλλαγές και οι αποφάσεις των ΜΚΝΠ επικυρώνονται πλέον από δημόσιες αρχές (εφορία, ΓΕΜΗ, Πρωτοδικεία κλπ.), η χαρτοσήμανση έχει χάσει τη σκοπιμότητά της. Όσον αφορά στη συγκέντρωση κεφαλαίου κατά τη σύσταση, αυτή δεν φορολογείται πλέον ούτε για τα κερδοσκοπικά ΝΠ (Ν. 4254/2014), οπότε αποτελεί παράδοξο να επιβαρύνεται με τέλος χαρτοσήμου για τις ΑΜΚΕ και συνιστά δυσμενή μεταχείρισή τους. Πρόκειται για αποτέλεσμα ερμηνευτικής διάταξης του άρθρου 13 παράγραφος 1α του Κώδικα Τελών και Χαρτοσήμων (Ν.Δ. 4755/1930) και, συνεπώς, μπορεί να θεραπευτεί σε επίπεδο εγκυκλίου.

5.4 Λογιστική και φορολογική αντιμετώπιση

Σημαντικές βελτιώσεις επιδέχεται και η λογιστική και φορολογική αντιμετώπιση των οργανώσεων. Σε αυτό το πλαίσιο, προτείνονται οι εξής αλλαγές:

Θέσπιση ενός κανονιστικού πλαισίου για τις εμπορικές δραστηριότητες των ΜΚΝΠ και μεταφορά του ελέγχου σε κεντρικότερη υπηρεσία της δημόσιας διοίκησης. Αποτελεί ένα αρκετά συχνό φαινόμενο διάφορα ΜΚΝΠ να εμφανίζουν πολύ υψηλό μερίδιο εσόδων από εμπορικές δραστηριότητες (σημαντικά μεγαλύτερο ακόμα και του ημίσεος), και μάλιστα για μεγάλο διάστημα (άνω των δύο ετών). Χρειάζεται μια βελτιωμένη εποπτεία που να ξεκαθαρίσει το οικοσύστημα των ΜΚΝΠ από ενδεχόμενες περιπτώσεις λειτουργίας εικονικού μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα. Πρέπει να τεθούν συγκεκριμένα όρια για το επιτρεπτό μερίδιο εμπορικής δραστηριότητας που μπορεί να έχει ένα ΜΚΝΠ, σε μεσοπρόθεσμο ορίζοντα (3ετία έως 5ετία). Επιπλέον, είναι απαραίτητο ο μη κερδοσκοπικός χαρακτήρας ενός ΜΚΝΠ να ελέγχεται σε ένα ενιαίο και ξεκάθαρο πλαίσιο, προκειμένου να μπορούν αυτοί οι φορείς να συμπληρώνουν τη χρηματοδότησή τους με έσοδα από εμπορικές δραστηριότητες ελεύθεροι από τον φόβο ότι θα κριθούν με αυθαίρετο τρόπο. Τέλος, η κεντρική διενέργεια αυτού του ελέγχου, από μια εξειδικευμένη υπηρεσία, θα εξαλείψει τα αναπόφευκτα ενδεχόμενα αποσπασματικής και μη αναλογικής κρίσεως από τοπικά στελέχη της δημόσιας διοίκησης που δεν έχουν την κατάλληλη εμπειρία. Στο ίδιο πλαίσιο, προτείνεται το προσωπικό που ασχολείται με ΟΚοιΠ στη φορολογική διοίκηση να εκπαιδευτεί κατάλληλα, ώστε να είναι σε θέση να κατανοεί τον ρόλο της ΚτΠ και να διακρίνει περισσότερο αποτελεσματικά τους οργανισμούς που εμπίπτουν στον ορισμό των ΟΚοιΠ από τα λοιπά νομικά πρόσωπα.
Λογιστικός καταμερισμός των εσόδων από επιχορηγήσεις στις επιμέρους περιόδους (χρήσεις) πραγματοποίησης των συνδεόμενων δράσεων, σε συμφωνία με τη βασική λογιστική αρχή της αυτοτέλειας μεταξύ των χρήσεων. Σύμφωνα με αυτή την αρχή, τα έσοδα και τα έξοδα και λοιπά γεγονότα θα πρέπει να λογίζονται στον χρόνο που αφορούν και όχι όταν εισπράττονται ή καταβάλλονται. Σήμερα, σε παραβίασή της, οι επιχορηγήσεις λογίζονται εξ ολοκλήρου στον χρόνο της είσπραξής τους, ακόμα κι όταν σχετίζονται με δράσεις — και συνεπώς έξοδα — που εν μέρει θα γίνουν σε επόμενη φορολογική χρήση, με αποτέλεσμα το μέρος τους αυτό να θεωρείται κερδοσκοπικό έσοδο και να φορολογείται. Η συγκεκριμένη πρόταση δεν έχει μόνο τον χαρακτήρα μιας νομοτεχνικής βελτίωσης, αλλά αντίθετα συνεπάγεται πολύ ουσιαστικές επιδράσεις στη δυνατότητα και τα κίνητρα των ΜΚΝΠ να διαθέτουν αποθεματικό, να πραγματοποιούν μακροχρόνιο προγραμματισμό και να λαμβάνουν προκαταβολές για πολυετή προγράμματα, ζητήματα που στο παρόν τελούν υπό σημαντικές φορολογικές στρεβλώσεις.
Χαρακτηρισμός των ακινήτων που κληροδοτούνται ή μεταβιβάζονται δωρεάν σε ΜΚΝΠ ως ένα είδος διαρκούς δωρεάς, το οποίο θα συνεπάγεται εξαίρεση της προσόδου εκμετάλλευσής τους και του τεκμηρίου ιδιόχρησής τους από τη φορολογία εισοδήματος. Η κληροδότηση ή δωρεάν μεταβίβαση ενός ακινήτου προς ένα ΜΚΝΠ, η οποία αναμφίβολα στοχεύει στην ενίσχυση του ΜΚΝΠ στην προσπάθεια επιδίωξης των σκοπών του, εξ ορισμού συμπεριλαμβάνει και την πρόσοδο που προκύπτει από το ακίνητο αυτό. Αφού το δωρηθέν ακίνητο περάσει στην κυριότητα του ΜΚΝΠ, θα συνεπάγεται για το ΜΚΝΠ είτε ένα άμεσο έσοδο, εφόσον το ακίνητο δοθεί προς εκμετάλλευση, είτε ένα σκιώδες έσοδο, ως αποφυγή του μισθώματος στην περίπτωση της ιδίας χρήσης. Σε αμφότερες τις περιπτώσεις, το έσοδο που προκύπτει αποτελεί καθαρή απόρροια της αρχικής δωρεάς. Δεν υπάρχει, λοιπόν, αιτιολογική βάση για τον διαχωρισμό της αντιμετώπισης μεταξύ της προσόδου από ένα ακίνητο που αποκτήθηκε με δωρεάν μεταβίβαση ή κληροδότηση και του εσόδου από μια απευθείας, εφάπαξ ή περιοδική, χρηματική δωρεά. Αντίθετα, η δωρεά ενός ακινήτου (ή και ευρύτερα ενός πάγιου περιουσιακού στοιχείου) αποτελεί στην πραγματικότητα ένα είδος διαρκούς δωρεάς, που ενσωματώνει εντός της την πρόσοδο από την εκμετάλλευση του ακινήτου αυτού, καθώς και το αντίτιμο μιας ενδεχόμενης μεταπώλησης. Συνεπώς, τα έσοδα αυτά θα έπρεπε να φορολογούνται με τον ίδιο ακριβώς τρόπο με τον οποίο φορολογούνται οι χρηματικές δωρεές (βλ. πρόταση 2, περί του τρέχοντος τρόπου φορολόγησης).
Ευνοϊκότερη διαχείριση της φορολόγησης εισοδήματος νομικών προσώπων και περιουσίας για τις ΟΚοιΠ. Προβλέπεται στη νομοθεσία ότι για τα ΜΚΝΠ, κάθε είδους έσοδα που πραγματοποιούνται κατά την επιδίωξη της εκπλήρωσης του σκοπού τους δεν αποτελούν αντικείμενο φόρου (Ν. 4172/2013, άρθρο 45.γ). Προβλέπεται επίσης ότι για τον προσδιορισμό του κέρδους από επιχειρηματική δραστηριότητα των ΜΚΝΠ «εκπίπτουν ως δαπάνη οι κάθε είδους δαπάνες που αφορούν στα ακίνητά τους σε ποσοστό εβδομήντα πέντε τοις εκατό (75%) και οι δωρεές σε χρήμα ή σε είδος προς το ελληνικό δημόσιο και τους ΟΤΑ», καθώς και οι λοιπές εκπιπτόμενες επιχειρηματικές δαπάνες, ενώ το εδάφιο εφαρμόζεται και για τα ΜΚΝΠ που λειτουργούν ως ΟΚοιΠ υπό την προϋπόθεση ότι είναι εγγεγραμμένες στο Ειδικό Μητρώο ΟΚοιΠ (Ν. 4172/2013, άρθρο 47.8). Στην πράξη, όμως, φαίνεται πως τα παραπάνω εδάφια αφήνουν περιθώριο για διαφορετικές ερμηνείες, με αποτέλεσμα να υπάρχουν περιπτώσεις στις οποίες φορείς της ΚτΠ φορολογούνται με συντελεστή 22% επί των ακαθάριστων εσόδων από κινητή και ακίνητη περιουσία. Σε συνδυασμό με τον χαρακτηρισμό των ακινήτων που κληροδοτούνται ή διαβιβάζονται δωρεάν ως ένα είδος διαρκούς δωρεάς και τη θέσπιση ενός κανονιστικού πλαισίου για την εμπορική δραστηριότητα των ΜΚΠΝ, όπως αναφέρεται παραπάνω, προτείνεται για τα ΜΚΠΝ που αποδεδειγμένα εκτελούν αμιγώς κοινωφελείς σκοπούς και τηρούν αυστηρές προδιαγραφές εταιρικής διακυβέρνησης και διαφάνειας να θεωρείται ότι τα έσοδα που εισπράττουν από εμπορική δραστηριότητα και από τοποθετήσεις σε κινητή και ακίνητη περιουσία πραγματοποιούνται κατά την επιδίωξη της εκπλήρωσης του σκοπού τους και να μην αποτελούν αντικείμενο του φόρου εισοδήματος νομικών προσώπων. Για την ίδια κατηγορία ΜΚΠΝ, προτείνεται η απαλλαγή από τον συμπληρωματικό Ενιαίο Φόρο Ιδιοκτησίας Ακινήτων (ΕΝΦΙΑ), ο οποίος αυξάνεται προοδευτικά με την συνολική αξία ακινήτων. Η προοδευτικότητα φορολογίας βασίζεται στο σκεπτικό τα πιο εύπορα τμήματα της κοινωνίας να συνεισφέρουν αναλογικά περισσότερο στα δημόσια έσοδα και εν τέλει έχει ως σκοπό μια έμμεση αναδιανομή του εισοδήματος. Αυτό το σκεπτικό δεν ταιριάζει στο χαρτοφυλάκιο ακινήτων που έχει αποκτήσει διαχρονικά μια οργάνωση η οποία καλύπτει δαπάνες για την εκτέλεση κοινωφελών έργων με έσοδα από αυτά τα ακίνητα.
Ρύθμιση ενός πλαισίου δημοσιοποίησης των χορηγών (π.χ. η συμβολική απεικόνιση του λογοτύπου των χορηγών σε υλικό επικοινωνίας, εκδηλώσεις, ιστοσελίδες κλπ.), ώστε, υπό προϋποθέσεις, να μη χαρακτηρίζεται αυτή ως αντάλλαγμα. Σύμφωνα με το άρθρο 496 του Αστικού Κώδικα, ο ορισμός της δωρεάς δεν επιτρέπει την ύπαρξη οποιουδήποτε ανταλλάγματος. Βάσει αυτού, ακόμα και η συμβολική συμπερίληψη του λογοτύπου ενός χορηγού συνιστά ένα είδος αντιπαροχής, με συνέπεια η αντίστοιχη χρηματική χορηγία να θεωρείται αντίτιμο υπηρεσίας προβολής και διαφήμισης και να υπόκειται σε φόρο εισοδήματος και ΦΠΑ. Δυστυχώς, η σχετική νομολογία¹⁶ δεν αποσαφηνίζει επαρκώς τα κριτήρια του τι μπορεί να χαρακτηριστεί αντάλλαγμα και τι όχι. Και η θεσμική στρέβλωση είναι τέτοια που τα ΜΚΝΠ υποχρεώνονται να προσθέτουν ως δραστηριότητα τις υπηρεσίες προβολής και διαφήμισης στο μητρώο της αρμόδιας ΔΟΥ, μόνο για να μπορούν να εκδώσουν το απαιτούμενο παραστατικό για αυτές τις χορηγίες. Μια σχετική ρύθμιση που θα ορίζει ένα συγκεκριμένο πλαίσιο με το οποίο θα μπορούν να δημοσιοποιούνται οι χορηγοί χωρίς αυτό να αποτελεί ή να χαρακτηρίζεται διαφήμιση θα είχε προφανή άμεσα οφέλη για τα χορηγούμενα ΜΚΝΠ. Πέραν, όμως, αυτών θα προκύψει όφελος και για τους χορηγούς (λόγω της απένταξης από τον ΦΠΑ), κάτι που θα ενισχύσει τα κίνητρα για χορηγίες, ενώ το συνολικό όφελος για το οικοσύστημα της ΚτΠ είναι αρκετά μεγαλύτερο, δεδομένου ότι οι φορείς της είναι πολύ συχνά και οι ίδιοι χορηγοί.
Εξαίρεση της παροχής χρήσης συγκεκριμένων οχημάτων των κοινωφελών ιδρυμάτων και των εγγεγραμμένων ΟΚοιΠ προς στους εργαζομένους τους από το καθεστώς της παροχής σε είδος, ώστε να μην επιβαρύνονται στη μισθοδοσία τους με επιπλέον κρατήσεις και εισφορές. Σήμερα, βάσει του άρθρου 24 του Ν. 4873/2021, τα κοινωφελή ιδρύματα και οι εγγεγραμμένες ΟΚοιΠ απαλλάσσονται από την καταβολή τελών κυκλοφορίας για συγκεκριμένα οχήματά τους¹⁷ εφόσον αυτά προορίζονται για την εκπλήρωση των σκοπών τους. Είναι οξύμωρο, όταν η χρήση των ίδιων οχημάτων παραχωρείται στους εργαζομένους τους, να θεωρείται παροχή σε είδος, με αποτέλεσμα την επιβάρυνση των εργαζομένων με επιπλέον κρατήσεις και εισφορές (σύμφωνα με τα οριζόμενα στο άρθρο 13 του ΚΦΕ).
Δημιουργία ειδικής σειράς παραστατικών για δωρεές επιχορηγήσεις–συνδρομές στο e-timologio, της δωρεάν πλατφόρμας της ΑΑΔΕ, ώστε να υπάρχει και ορθότερη απεικόνιση και να μπορέσουν οι φορείς της ΚτΠ να μεταβούν στην ηλεκτρονική τιμολόγηση.

5.5 Ενίσχυση της οικονομικής διαφάνειας

Δύο από τα κυριότερα προβλήματα που αντιμετωπίζει η ΚτΠ στη χώρα μας είναι η χαμηλή εμπιστοσύνη των πολιτών. Η εμπέδωση της εμπιστοσύνης των πολιτών και της κοινωνίας προς τους φορείς της αποτελεί μια αναγκαία προϋπόθεση για την αναβάθμιση του ρόλου της ΚτΠ στη χώρα μας. Αυτή απαιτεί ενίσχυση της διαφάνειας σε όλα τα επίπεδα σε συνδυασμό με ένα αξιόπιστο εποπτικό πλαίσιο.

Επιπλέον, η ευνοϊκότερη μεταχείριση των ΜΚΝΠ από το κράτος, ιδίως όταν αυτή αφορά σε κρατική χρηματοδότηση, δεν μπορεί παρά να συνοδεύεται από αντίστοιχη προσαύξηση στη διαφάνεια, τον έλεγχο και τη λογοδοσία αυτών των οργανισμών. Από τη στιγμή που τα ΜΚΝΠ επικαλούνται την επιδίωξη κάποιου κοινωνικού οφέλους, θα πρέπει να αξιολογούνται ως προς την αποτελεσματικότητά τους σε αυτήν.

Ο Ν. 4873/2021 κινείται σίγουρα προς τη σωστή κατεύθυνση στα θέματα της διαφάνειας και της εποπτείας, καθώς ενσωματώνει πολλές βελτιώσεις στο εποπτικό πλαίσιο και καλύπτει βασικές ελλείψεις στο νομικό πλαίσιο. Υπάρχουν, όμως, ακόμα πολλά που πρέπει να ακολουθήσουν.

Σε αυτό το πλαίσιο, προτείνονται τα εξής μέτρα για την ενίσχυση της διαφάνειας των οικονομικών των οργανώσεων και τη βελτίωση της εμπιστοσύνης της κοινωνίας προς την ΚτΠ:

Επέκταση της υποχρεωτικότητας σύνταξης χρηματοοικονομικών καταστάσεων σε όλα τα ΜΚΝΠ, με υποχρεωτική δημοσιότητα, ανεξαρτήτως της συμμετοχής τους στο Ειδικό Μητρώο ΟΚοιΠ. Η σύνταξη χρηματοοικονομικών καταστάσεων και ο εξωτερικός έλεγχος είναι υποχρεωτικά σήμερα, βάσει των άρθρων 8 και 16 του Ν. 4873/2021, μόνο σε όσα ΜΚΝΠ επιλέξουν να εγγραφούν στο Ειδικό Μητρώο ΟΚοιΠ και ανάλογα με το μέγεθός τους (σύμφωνα με τα οριζόμενα στον Ν. 4308/2014). Τα υπόλοιπα ΜΚΝΠ ελέγχονται μόνο για φορολογικούς σκοπούς. Η υποχρεωτική σύνταξη χρηματοοικονομικών καταστάσεων και η δημοσιοποίησή τους αποτελούν απαραίτητα στοιχεία διαφάνειας για κάθε οργανισμό που, μεταξύ άλλων, επιδιώκει τη χρηματοδότηση από το κράτος (επιχορηγήσεις) και την κοινωνία (δωρεές). Με αυτόν τον τρόπο, θα μπορεί κάθε πολίτης να ενημερωθεί για το πώς χρησιμοποιούνται οι δωρεές και οι επιχορηγήσεις που λαμβάνει το κάθε ΜΚΝΠ και να αξιολογήσει την αποτελεσματικότητα και την αποδοτικότητα αυτών των πόρων. Ακόμα και για τα ΜΚΝΠ που δεν χρηματοδοτούνται από το κράτος ή την κοινωνία, είναι απαραίτητο να μπορεί να διαπιστωθεί και να αξιολογηθεί από το κοινό η οικονομική ανεξαρτησία τους, η δράση τους και ο μη κερδοσκοπικός και μη ιδιοτελής χαρακτήρας τους, δεδομένου ότι απολαμβάνουν όλα τα υπόλοιπα στοιχεία ευνοϊκής μεταχείρισης από το κράτος, εξ ονόματος της κοινωνίας.
Θεσμοθέτηση συγκεκριμένου πρότυπου απολογισμού για τα ΜΚΝΠ, κατ’ αντιστοιχία με τα πρότυπα χρηματοοικονομικών καταστάσεων που υπάρχουν στον Ν. 4308/2014, λαμβάνοντας υπόψη τις ιδιαιτερότητες των ΜΚΝΠ. Ο προσδιορισμός ενός ελαχίστου πληροφόρησης που θα ενσωματώνεται στις οικονομικές καταστάσεις των ΜΚΝΠ συνιστά απαραίτητη ανάγκη ουσιαστικής διαφάνειας και δημοσιότητας. Επιπλέον, η ομοιογένεια στις οικονομικές καταστάσεις των ΜΚΝΠ αποτελεί αναγκαία συνθήκη αφενός για την ίση αντιμετώπιση όλων των ΜΚΝΠ από το κράτος και αφετέρου για τη δυνατότητα συγκρίσεων και αξιολόγησης της αποτελεσματικότητας και της αποδοτικότητας. Χωρίς την τυποποίηση των οικονομικών καταστάσεων, δεν είναι εφικτός ο προσδιορισμός συγκεκριμένων, εφαρμόσιμων και συγκρίσιμων δεικτών απόδοσης (KPI). Η δημιουργία συγκεκριμένου προτύπου μπορεί να βασιστεί στα υπάρχοντα πρότυπα για τις κερδοσκοπικές επιχειρήσεις, αφού πρώτα ενσωματωθούν τροποποιήσεις που είναι απαραίτητες για την περιγραφή των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών που έχουν τα ΜΚΝΠ.¹⁸
Καθιέρωση μιας ανεξάρτητης διαδικασίας αξιολόγησης των προτάσεων προς επιχορήγηση. Παράδειγμα προς θετική κατεύθυνση αποτελεί το Πράσινο Ταμείο του Υπουργείου Περιβάλλοντος. Είναι απαραίτητο να θεσπιστούν διαδικασίες και συγκεκριμένα κριτήρια και στους υπόλοιπους φορείς της κεντρικής διοίκησης και των ΟΤΑ που χρηματοδοτούν ΟκοιΠ, με σκοπό την ενίσχυση της διαφάνειας και της λογοδοσίας.

5.6 Διευκόλυνση της παροχής δωρεών από φορολογούμενους πολίτες

Τα υφιστάμενα φορολογικά κίνητρα για την παροχή δωρεών από τους φορολογούμενους πολίτες δύνανται να βελτιωθούν. Το ποσό του φόρου εισοδήματος των φυσικών προσώπων μειώνεται κατά σαράντα τοις εκατό (40%) επί των ποσών δωρεών προς κοινωφελή ιδρύματα και εγγεγραμμένες ΟΚοιΠ, εφόσον οι δωρεές υπερβαίνουν στη διάρκεια του φορολογικού έτους το ποσό των 100 ευρώ και τα ποσά των δωρεών κατατίθενται σε ειδικούς για τον σκοπό αυτόν λογαριασμούς τραπεζών που λειτουργούν νόμιμα σε κράτος μέλος της ΕΕ ή του ΕΟΧ. Το συνολικό ποσό των δωρεών στην περίπτωση αυτή δεν μπορεί να υπερβαίνει το σαράντα τοις εκατό (40%) του φορολογητέου εισοδήματος (άρθρο 19 παράγραφος 1 στοιχείο γ) Ν. 4172/2013).

Προτείνεται η κατάργηση του κατώτατου ορίου των 100 ευρώ, με σκοπό τη διευκόλυνση των μικρών και περιστασιακών δωρεών που παρέχουν οι πολίτες, συνήθως σε συνδυασμό με διαδικτυακές αγορές ή στο πλαίσιο εκστρατειών (campaigns). Όπως αναδεικνύεται από τη διεθνή εμπειρία που αναλύεται στην ενότητα 3 του Σχεδίου Δράσης, η κατάργηση των κατώτατων ορίων των σχετικών φοροαπαλλαγών διευρύνει τη βάση υποστηρικτών και τη διάδραση των πολιτών με τους φορείς της ΚτΠ.

Επιπρόσθετα, έχουν θεσπιστεί διεθνώς μηχανισμοί που διευκολύνουν τη συλλογή δωρεών μέσα από τον φοροεισπρακτικό μηχανισμό του κράτους και τη διανομή τους στους φορείς με βάση τις δηλωμένες προτιμήσεις των φορολογούμενων πολιτών. Ειδικότερα, στην Ιταλία, οι φορολογούμενοι πολίτες έχουν τη δυνατότητα να δωρίσουν το 0,5% του φόρου εισοδήματός τους για κοινωφελή σκοπό όταν συμπληρώνουν τη φορολογική τους δήλωση (πρόγραμμα “cinque per mille”). Μπορούν να προσφέρουν τη δωρεά τους σε μη κερδοσκοπικούς κοινωφελείς οργανισμούς και ενώσεις κοινωνικής προώθησης που είναι καταγεγραμμένοι σε εθνικά, περιφερειακά ή τοπικά μητρώα, για κοινωνικές δραστηριότητες που προσφέρονται από υπηρεσίες του δήμου διανομής, για έρευνα για την υγεία, άλλη επιστημονική έρευνα, ή για στήριξη πανεπιστημίων.

Αντίστοιχα, στο Ηνωμένο Βασίλειο, οι πολίτες μπορούν να προσφέρουν απευθείας μέρος του μισθού ή της σύνταξής τους σε αναγνωρισμένες φιλανθρωπικές οργανώσεις, με το ποσό της δωρεάς να αφαιρείται αυτόματα από το εισόδημα πριν από τον προσδιορισμό και την πληρωμή του φόρου. Εναλλακτικά, εάν ο εργοδότης ή το συνταξιοδοτικό ταμείο του φορολογούμενου δεν έχει ενεργοποιήσει αυτή τη δυνατότητα, ο πολίτης μπορεί να υποβάλει δήλωση Gift Aid στις οργανώσεις, η οποία δίνει δυνατότητα στις οργανώσεις να ζητήσουν από το κράτος επιπλέον 25% της δωρεάς, ποσό που αντιστοιχεί σε κατάλληλα αναγόμενο βασικό συντελεστή του φόρου εισοδήματος φυσικών προσώπων.

Λαμβάνοντας υπόψη τα σημαντικά βήματα προόδου στην ψηφιοποίηση των υπηρεσιών της φορολογικής διοίκησης, δημιουργούνται προϋποθέσεις για τη θέσπιση παρόμοιων μηχανισμών διευκόλυνσης δωρεών για κοινωφελείς σκοπούς και στην Ελλάδα. Ειδικότερα, προτείνεται να εξεταστεί η δυνατότητα συλλογής δωρεών προς οργανώσεις εγγεγραμμένες στη Δημόσια Βάση Δεδομένων των ΟΚοιΠ μέσα από τη διαδικασία συλλογής προκαταβολής του φόρου εισοδήματος σε μισθωτούς και συνταξιούχους, καθώς και κατά την ετήσια εκκαθάριση του φόρου εισοδήματος. Η συλλογή δωρεών κεντρικά και αυτόματα με ελάχιστη συμμετοχή από τους πολίτες ενδέχεται να μειώσει σημαντικά το χάσμα που παρατηρείται στην προσφορά δωρεών από πολίτες της χώρας σε σύγκριση με άλλες χώρες με αναπτυγμένες οικονομίες και να ενισχύσει σημαντικά τη βιωσιμότητα των οργανώσεων και το εύρος των δράσεών τους.

Προτεραιότητες για δράση

Κωδικοποίηση της φορολογικής νομοθεσίας για την ΚτΠ·
Κατάργηση του τέλους επιτηδεύματος για τις ΑΜΚΕ·
Οριστική κατάργηση της αυτοτελούς φορολόγησης των χρηματικών δωρεών προς ΜΚΝΠ·
Απένταξη των χρηματικών παροχών που δίδονται από όλα τα ΜΚΝΠ προς τους ωφελούμενούς τους από το φορολογικό καθεστώς της δωρεάς·
Απαλλαγή του ΦΠΑ στις δωρεές σε είδος και απλοποίηση των σχετικών διαδικασιών·
Γενική απαλλαγή των ΜΚΝΠ από τη χαρτοσήμανση·
Θέσπιση ενός κανονιστικού πλαισίου για τις εμπορικές δραστηριότητες των ΜΚΝΠ και μεταφορά του ελέγχου σε κεντρικότερη υπηρεσία της δημόσιας διοίκησης·
Λογιστικός καταμερισμός των εσόδων από επιχορηγήσεις στις επιμέρους περιόδους (χρήσεις) πραγματοποίησης των συνδεόμενων δράσεων·
Χαρακτηρισμός των ακινήτων που κληροδοτούνται ή μεταβιβάζονται δωρεάν σε ΜΚΝΠ ως ένα είδος διαρκούς δωρεάς·
Ευνοϊκότερη διαχείριση της φορολόγησης εισοδήματος νομικών προσώπων και περιουσίας για τις ΟΚοιΠ·
Ρύθμιση ενός πλαισίου δημοσιοποίησης των χορηγών ώστε, υπό προϋποθέσεις, να μη χαρακτηρίζεται αυτή ως αντάλλαγμα·
Εξαίρεση της παροχής χρήσης συγκεκριμένων οχημάτων προς στους εργαζομένους οργανώσεων από το καθεστώς της παροχής σε είδος·
Δημιουργία ειδικής σειράς παραστατικών για δωρεές επιχορηγήσεις–συνδρομές στο e-timologio·
Επέκταση της υποχρεωτικότητας σύνταξης χρηματοοικονομικών καταστάσεων σε όλα τα ΜΚΝΠ, με υποχρεωτική δημοσιότητα·
Θεσμοθέτηση συγκεκριμένου πρότυπου απολογισμού για τα ΜΚΝΠ·
Καθιέρωση στους δημόσιους φορείς ανεξάρτητης διαδικασίας αξιολόγησης των προτάσεων προς επιχορήγηση
Κατάργηση του κατώτατου ορίου των 100 ευρώ για το ετήσιο ποσό δωρεών που μειώνουν τον φόρο εισοδήματος φυσικών προσώπων·
Θέσπιση μηχανισμών διευκόλυνσης δωρεών προς οργανώσεις εγγεγραμμένες στη Δημόσια Βάση ΟΚοιΠ μέσα από τη διαδικασία φορολόγησης εισοδήματος φυσικών προσώπων.

¹³Σύμφωνα με τις σχετικές ερμηνευτικές εγκυκλίους του άρθρου 31 παράγραφος 1 του Ν. 3986/2011 (ενδεικτικά: Δ12Β 1048354 ΕΞ 2014/18.3.2014, ΔΕΑΦ Β 1102518 2015/23.7.2015, ΔΕΑΦ 1106959 ΕΞ 2018/11.7.2018 και ΠΟΛ 1216/29.11.2018), απαλλάσσονται όλα τα νομικά πρόσωπα μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα του άρθρου 45 στοιχείο γ) του Ν. 4172/2013, στα οποία δεν περιλαμβάνονται περιοριστικά μόνο τα σωματεία ή τα ιδρύματα, αλλά μπορεί να περιλαμβάνονται και λοιπά νομικά πρόσωπα ή νομικές οντότητες ιδιωτικού δικαίου που αποδεδειγμένα επιδιώκουν μη κερδοσκοπικό σκοπό και με την προϋπόθεση ότι δεν εντάσσονται σε κάποια άλλη κατηγορία προσώπων του άρθρου 45 του Ν. 4172/2013. Οι ΑΜΚΕ ανήκουν στο άρθρο 45 στοιχείο ε) του Ν. 4172/2013. Η εξαίρεση των ΑΜΚΕ από την απαλλαγή αυτή στηρίζεται στο άρθρο 2 παράγραφος 1 του Π.Δ. 134/1996, βάσει του οποίου στις ΑΜΚΕ εφαρμόζονται όλες οι υποχρεώσεις των επιτηδευματιών.

¹⁴Σημειώνεται ότι και ο ΕΦΚΑ διαχωρίζει τις ΑΜΚΕ από τους επιτηδευματίες, μη επιβάλλοντας εισφορές μη μισθωτών στους διαχειριστές των ΑΜΚΕ, κάνοντας χρήση της ίδιας ακριβώς λογικής (ΟΑΕΕ εγκύκλιος 84/21.08.2007).

¹⁵Με τη συγκεκριμένη υπουργική εγκύκλιο, έγινε δεκτή η υπ’ αριθ. 787/1997 γνωμοδότηση του Νομικού Συμβουλίου του Κράτους, που πραγματοποιήθηκε επ’ αφορμή σχετικού ερωτήματος από συγκεκριμένο κοινωφελές ίδρυμα. Για τον λόγο αυτόν, η γνωμοδότηση δεν γενικεύθηκε περαιτέρω σε όλα τα ΜΚΝΠ, με το ίδιο να ισχύει, κατά συνέπεια, και για την ΠΟΛ της αποδοχής της.

¹⁶Γνωμοδότηση 531/1995 του Νομικού Συμβουλίου του Κράτους και ΠΟΛ 1283/1995.

¹⁷Συγκεκριμένα, ο νόμος περιλαμβάνει περιοριστικά τα εξής: οχήματα ειδικής χρήσης και οχήματα των ΟΚοιΠ που έχουν λάβει άδεια φορτηγού αυτοκινήτου ιδιωτικής χρήσης (ΦΙΧ) (ανεξαρτήτως βάρους και κυβικών), πυροσβεστικά οχήματα, ειδικά οχήματα μεταφοράς ατόμων με αναπηρία, σχολικά οχήματα, διασωστικά οχήματα για περιπτώσεις πυρκαγιών, ατυχημάτων και περιβαλλοντικών καταστροφών, και οχήματα που είναι αναγκαία για τη διενέργεια πολιτιστικών εκδηλώσεων.

¹⁸Π.χ. δεν ορίζονται οι όροι της κερδοφορίας στα ΜΚΝΠ, ενώ αντίθετα υπάρχει ανάγκη για εισαγωγή άλλων όρων, όπως: πλεόνασμα/έλλειμμα, και κατηγοριοποιήσεων: δωρεές, επιχορηγήσεις κλπ.