1.1 Εισαγωγή
Το Ίδρυμα Μποδοσάκη ανέλαβε την κατάρτιση τεσσάρων ολοκληρωμένων Σχεδίων Δράσης σχετικά με το Πανεπιστήμιο του 2030, την αναβάθμιση της δημόσιας υγείας, την αντιμετώπιση κύριων περιβαλλοντικών προκλήσεων και, σήμερα, την ενδυνάμωση της Κοινωνίας των Πολιτών (ΚτΠ) στη χώρα μας. Όλοι οι τομείς εμπίπτουν στους πυλώνες φιλανθρωπικής δράσης του Ιδρύματος. Τα Σχέδια Δράσης τελούν υπό την αιγίδα της Α.Ε. της Προέδρου της Δημοκρατίας, Κατερίνας Σακελλαροπούλου, και τίθενται στη διάθεση των αρμόδιων υπηρεσιών της πολιτείας αλλά και όλων των ενδιαφερόμενων φορέων προς αξιοποίηση.
Το παρόν Σχέδιο Δράσης αποτελεί τη συλλογική εθελοντική εργασία περισσότερων από 20 φορέων από όλο το φάσμα της ΚτΠ: κοινωφελών ιδρυμάτων, ελληνικών και διεθνών οργανισμών με δράση σε εθνικό, περιφερειακό και τοπικό επίπεδο, αλλά και αμιγώς εθελοντικών οργανώσεων. Το Σχέδιο αξιοποιεί αποτελεσματικά και αντιπροσωπευτικά τον χώρο των οργανώσεων και των κοινωφελών ιδρυμάτων, τον ακαδημαϊκό χώρο, τα ερευνητικά ιδρύματα (think tanks) και όλους τους φορείς που έχουν εμπειρία και σχέση με το αντικείμενο.
1.2 Η σημασία ενός Σχεδίου Δράσης για την Κοινωνία των Πολιτών
Με την πρωτοβουλία για την υλοποίηση ενός Σχεδίου για την Κοινωνία των Πολιτών, αναγνωρίζονται και αναδεικνύονται τόσο η πολυεπίπεδη σημασία του έργου της Κοινωνίας των Πολιτών, όσο και η μεγάλη ανάγκη αλλά και ευκαιρία για την ανάπτυξή της στην Ελλάδα, με στόχο να μπορέσει να εκπληρώσει τον σύνθετο και σοβαρό ρόλο της, όπως υλοποιείται σε κάθε σύγχρονη δημοκρατική κοινωνία.
Η ανάγκη για μια δραστήρια ΚτΠ και η σημασία της για την κοινωνία ευρύτερα αναδεικνύονται από τα αποτελέσματα που έχει φέρει η δράση της διεθνώς.1 Οι φορείς της Κοινωνίας των Πολιτών διαδραματίζουν ενεργό και ηγετικό ρόλο στις σύγχρονες δημοκρατίες. Απολαμβάνουν σεβασμού και αποδοχής και αναγνωρίζονται ως βασικά εργαλεία της δημοκρατίας και κύριος οδηγός της κοινωνικής συμμετοχής. Δρουν καταλυτικά, με ευελιξία και τεχνογνωσία. Διορθώνουν διαρθρωτικές ανισότητες, αναδεικνύουν συστημικά κενά και βελτιώνουν την πρόσβαση εκείνων που δεν έχουν φωνή και διαπραγματευτική δύναμη σε κομβικούς τομείς, όπως υγεία, παιδεία, δικαιοσύνη και πολιτισμός. Αναδεικνύουν τη θεμελιώδη σημασία της προστασίας του περιβάλλοντος και των ανθρώπινων δικαιωμάτων. Προωθούν τον πολιτισμό και τη δημιουργία. Συμπράττουν ενεργά με την κοινωνία, εκπροσωπώντας την ολιστικά. Απαρτίζονται από επαγγελματίες και εθελοντές, δρουν με διαφάνεια σύμφωνα με λειτουργικά μοντέλα και πρωτόκολλα, χρηματοδοτούνται αξιοκρατικά, ελέγχονται και ελέγχουν το κράτος.
Το οικοσύστημα της Κοινωνίας των Πολιτών στην Ελλάδα, παρά τη μακρά ιστορία και τη σημαντική συνεισφορά του στην εξέλιξη του έθνους, εμφανίζει σήμερα σημαντική υστέρηση σε σύγκριση με άλλες χώρες της Ευρώπης και επιδέχεται σημαντικών βελτιώσεων σε επίπεδο ενδυνάμωσης (αυτορρύθμισης και διαφάνειας), καθώς και σε επίπεδο ρύθμισης (νομοθετικής και φορολογικής) και αναγνώρισης από την πολιτεία. Συγχρόνως, σε πληθώρα ερευνών αλλά και με την πολυετή εμπειρία εκπροσώπων του χώρου, καταγράφεται μια ιδιαίτερα χαμηλή κοινωνική εκτίμηση αλλά και συμμετοχή στην ΚτΠ και το σημαντικό έργο της στην Ελλάδα.
1.3 Ο ρόλος της Κοινωνίας των Πολιτών
Οι οργανώσεις της ΚτΠ ορίζονται σε επίπεδο Ηνωμένων Εθνών: «Μια οργάνωση της Κοινωνίας των Πολιτών (ΟΚοιΠ) ή μη κυβερνητική οργάνωση (ΜΚΟ) είναι μια μη κερδοσκοπική, εθελοντική ομάδα πολιτών που οργανώνεται σε τοπικό, εθνικό ή διεθνές επίπεδο. Στοχευμένες και καθοδηγούμενες από ανθρώπους με κοινά συμφέροντα, οι ΟΚοιΠ προσφέρουν μια ποικιλία υπηρεσιών και ανθρωπιστικών δράσεων, μεταφέρουν τους προβληματισμούς των πολιτών στις κυβερνήσεις, ελέγχουν πολιτικές και προωθούν την ενασχόληση των πολιτών με τα κοινά στο πλαίσιο των τοπικών κοινωνιών».2
Κρίσιμος είναι ο ρόλος της ΚτΠ και στην επίτευξη των Στόχων Βιώσιμης Ανάπτυξης των Ηνωμένων Εθνών. Στους Στόχους Βιώσιμης Ανάπτυξης περιλαμβάνονται ζητήματα άμεσου ενδιαφέροντος για τις ΟΚοιΠ, όπως εκμηδενισμός της φτώχειας και της πείνας, βελτίωση της υγείας και της εκπαίδευσης, εξάλειψη διακρίσεων κατά των γυναικών και των κοριτσιών, εξασφάλιση καλύτερων συνθηκών ζωής στο φυσικό περιβάλλον, τις πόλεις και τις κοινότητες. Επιπλέον, η βασική επιδίωξη του παρόντος Σχέδιου Δράσης για βελτίωση της λειτουργίας της ΚτΠ στην Ελλάδα προωθεί, μεταξύ άλλων, και τον Στόχο 16 για Ειρήνη, Δικαιοσύνη και Ισχυρούς Θεσμούς, ο οποίος περιλαμβάνει επιδιώξεις σχετικές με τα ανθρώπινα δικαιώματα, τη διαφάνεια, την ισότιμη πρόσβαση στη δικαιοσύνη για όλους, και τη διασφάλιση υπεύθυνης, χωρίς αποκλεισμούς, συμμετοχικής και αντιπροσωπευτικής λήψης αποφάσεων σε όλα τα επίπεδα.
Στην Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ), το άρθρο 15 της Συνθήκης για τη λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης αναγνωρίζει τον ρόλο της Κοινωνίας των Πολιτών στη χρηστή διακυβέρνηση της ΕΕ. Το άρθρο 11 της Συνθήκης για την Ευρωπαϊκή Ένωση τονίζει την ανάγκη να διαθέτει η ΕΕ ανοιχτό, διαφανή και τακτικό διάλογο με τις οργανώσεις της Κοινωνίας των Πολιτών, για παράδειγμα, όταν καταρτίζονται νομοθετικές προτάσεις της ΕΕ. Πιο συγκεκριμένα ορίζει την ΚτΠ ως εξής:
«Η Κοινωνία των Πολιτών αναφέρεται σε όλες τις μορφές κοινωνικών δράσεων οι οποίες πραγματοποιούνται από άτομα ή ομάδες που ούτε συνδέονται με κρατικές αρχές ούτε διοικούνται από αυτές. Μια οργάνωση της Κοινωνίας των Πολιτών είναι μια οργανωτική δομή της οποίας τα μέλη εξυπηρετούν το γενικό συμφέρον με δημοκρατικές διαδικασίες και η οποία διαδραματίζει τον ρόλο του μεσολαβητή μεταξύ των δημόσιων αρχών και των πολιτών».
Προς την ίδια κατεύθυνση, στο άρθρο 3 των κατευθυντήριων γραμμών του Συμβουλίου της Ευρώπης CM(2017)83 σχετικά́ με τη συμμετοχή́ των πολιτών στις διαδικασίες λήψης πολιτικών αποφάσεων, αναφέρεται ότι απαραίτητη συνθήκη για τη συμμετοχή αυτή συνιστά «η αναγνώριση και προστασία καθώς και στήριξη του ρόλου της κοινωνίας των πολιτών σε μια πλουραλιστική́ δημοκρατία, των λειτουργιών της όσον αφορά́ την παρέμβαση και παρακολούθηση των δημόσιων υποθέσεων καθώς και τη συμβολή́ της στην ανάπτυξη μιας ποικιλόμορφης και δραστήριας κοινωνίας».
Ουσιαστικά, η ΕΕ αναγνωρίζει τον δομικό και συστατικό ρόλο της ΚτΠ στην ορθή διακυβέρνηση και το νομοθετικό έργο της.
Σε εθνικό επίπεδο, ο Ν. 4873/2021 καθορίζει τις μορφές της οργανωμένης ΚτΠ και τις εκφάνσεις της. Ο νόμος δεν κάνει καμία αναφορά στον ρόλο της ΚτΠ ούτε καθορίζει τη σχέση με την πολιτεία, όπως γίνεται διεθνώς, αλλά καθορίζει και διεκπεραιώνει τις διαδικασίες που αφορούν ρύθμιση θεμάτων όπως:
- α) καταχώρηση, εγγραφή και κρατική χρηματοδότηση των μη κερδοσκοπικών εθελοντικών οργανώσεων που έχουν συσταθεί και λειτουργούν στην Ελλάδα με απώτερο στόχο τη διασφάλιση της ακεραιότητας, της διαφάνειας, της χρηστής διαχείρισης και της λογοδοσίας αυτών, και
- β) εθελοντική απασχόληση εντός ή εκτός Ελλάδος.
Βασική επιδίωξη του Σχεδίου Δράσης είναι να αναδειχθεί ο σημαντικός ρόλος που έχει η ΚτΠ για την ενεργοποίηση και ενδυνάμωση των πολιτών σε μια σύγχρονη κοινωνία, τόσο σε εθνικό όσο και σε τοπικό επίπεδο. Η τοπική διάσταση της δράσης της ΚτΠ είναι ιδιαίτερα σημαντική για την Ελλάδα, λαμβάνοντας υπόψη τα γεωγραφικά χαρακτηριστικά της και τις αυξημένες δυσκολίες της πολιτείας και των επιχειρήσεων να παρέχουν τις ίδιες ευκαιρίες και υπηρεσίες στους κατοίκους της νησιωτικής και ακριτικής χώρας.
Ειδικότερα, οι φορείς της ΚτΠ επιδιώκουν να:
- υπηρετούν το γενικό συμφέρον με δημοκρατικές διαδικασίες εντός μιας οργανωτικής δομής·
- παρέχουν κοινωνικού χαρακτήρα υπηρεσίες ειδικά σε άτομα που δεν έχουν δυνατότητα πρόσβασης για οικονομικούς, κοινωνικούς ή άλλους λόγους·
- αξιοποιούν την εμπειρία που έχουν συσσωρεύσει για να προσφέρουν τεχνογνωσία στην πολιτεία, σε φορείς και στον ιδιωτικό τομέα, μέσω της συνηγορίας και εναλλακτικών πολιτικών και προτάσεων·
- παρακολουθούν και να ελέγχουν τις πράξεις αλλά και τις παραλείψεις της πολιτείας βοηθώντας στον κοινωνικό έλεγχο·
- προστατεύουν τα δικαιώματα του πολίτη και να εργάζονται για να υποστηρίξουν κοινωνικές συμπεριφορές και κανόνες.
1.4 Αξιακός πυρήνας και πυλώνες της ΚτΠ
Η συνεργατικότητα αποτελεί τον αξιακό πυρήνα της ΚτΠ. Η συνεργατικότητα χτίζει το κοινωνικό κεφάλαιο που είναι απαραίτητο συστατικό ανάπτυξης κάθε κοινωνίας. Χωρίς συνεργατικότητα, δεν είναι δυνατόν να εκπληρωθεί αποτελεσματικά ο ρόλος της ΚτΠ.
Στη βάση της συνεργατικότητας, οι βασικοί πυλώνες που καθορίζουν τη σημασία της ΚτΠ είναι το μετρήσιμο και ουσιαστικό κοινωνικό έργο και αποτύπωμα, η διαφάνεια, η ανεξαρτησία και η χρηστή διακυβέρνηση. Είναι γεγονός ότι με βάση διάφορες έρευνες και μετρήσεις οι οποίες παρουσιάζονται στην ενότητα 2 του Σχεδίου, διαφαίνεται έλλειμμα εμπιστοσύνης και καχυποψία πολλών πολιτών προς το έργο και τον τρόπο λειτουργίας των οργανώσεων. Αυτό το έλλειμμα οφείλεται σε μια σειρά παραμέτρων που αναλύονται συνοπτικά εντός του Σχεδίου Δράσης.
Το έλλειμμα εμπιστοσύνης προς την ΚτΠ θέτει κρίσιμους περιορισμούς στην εκπλήρωση του ρόλου της. Οι φορείς της ΚτΠ είναι μέλη και εκφραστές της ευρύτερης κοινωνίας, ένα υποσύνολό της. Αναλαμβάνουν πρωτοβουλίες και διοργανώνουν δράσεις για την επίλυση προβλημάτων που αφορούν την ευρύτερη κοινωνία και τα ιδιαιτέρως ευάλωτα τμήματά της. Χωρίς την αποδοχή και την αναγνώριση των έργων της ΚτΠ από την ευρύτερη κοινωνία, μειώνεται σημαντικά και η αποτελεσματικότητα αυτών των έργων.
Επομένως, η στενή σύνδεση των οργανώσεων με την ευρύτερη κοινωνία δεν αποτελεί απλά μια επιθυμητή κατάσταση – είναι προϋπόθεση βιωσιμότητας και αποτελεσματικότητας και, για αυτόν τον λόγο, θα πρέπει να αποτελεί βασικό στόχο και επιδίωξη όλων των οργανώσεων. Πέρα από ένα ευρύτερο πλαίσιο προβλημάτων που αφορά παράγοντες εκτός της ΚτΠ, υπάρχει μεγάλο πεδίο και δυνατότητα βελτίωσης εντός του χώρου της ΚτΠ, και σε αυτό θα πρέπει να εστιάσουν οι ίδιες οι οργανώσεις με βάση τους παραπάνω πυλώνες. Το παρόν Σχέδιο Δράσης φιλοδοξεί να παρουσιάσει μεθόδους και προτάσεις για την επίτευξη αυτών των στόχων.
1.5 Στόχος του Σχεδίου Δράσης
Σε αυτό το πλαίσιο, βασική επιδίωξη του Σχεδίου Δράσης είναι η ουσιαστική βελτίωση της λειτουργίας της ΚτΠ και η ενίσχυση της συνεισφοράς της, μέσω της αναβάθμισης του ρυθμιστικού πλαισίου λειτουργίας, της αυτορρύθμισης εντός της ΚτΠ, και της στενότερης σύνδεσης των οργανώσεων με την ευρύτερη κοινωνία.
Ειδικότερα, το Σχέδιο Δράσης για την Κοινωνία των Πολιτών εξυπηρετεί διττό στόχο:
- να συλλέξει και να αναδείξει εμπειρικά την πραγματικότητα και να διευρύνει τον κοινωνικό διάλογο γύρω από την ΚτΠ,
- να αναδείξει προτάσεις που θα αναπτύξουν ευρύτερα την ΚτΠ στην Ελλάδα, τόσο σε επίπεδο ενδυνάμωσης του ίδιου του οικοσυστήματος, όσο και σε επίπεδο αναγνώρισής του από την πολιτεία και την κοινωνία.
Στο Σχέδιο Δράσης αναλύεται το τρίπτυχο διάδρασης πολιτείας – ΚτΠ – κοινωνίας. Στα αντίστοιχα κοινά απευθύνονται το Σχέδιο και η υλοποίηση των προτεινόμενων δράσεων του: στην πολιτεία, που πρέπει να καθορίσει το ρυθμιστικό και φορολογικό πλαίσιο, στην ίδια την ΚτΠ, που πρέπει να ακολουθήσει καλές πρακτικές αυτοοργάνωσης, καθώς και στην ευρύτερη κοινωνία, που πρέπει να επανεξετάσει την αντίληψη, την εμπιστοσύνη και τη σχέση της με τις οργανώσεις. Τελικός σκοπός του Σχεδίου Δράσης είναι η βελτίωση της λειτουργίας της ΚτΠ που θα βοηθήσει αυτό το τρίπτυχο να διαδρά αποτελεσματικά και να επιτυγχάνει τους σκοπούς του προς όφελος της κοινωνίας.
Το Σχέδιο επιδιώκει να αναδείξει σαφείς, πρακτικές και συγκεκριμένες προτάσεις, συνδεδεμένες γύρω από μια συνεκτική θεωρία αλλαγής (theory of change) και παράλληλα να αναπτύξει το πεδίο απαραίτητων αποφάσεων στον βαθμό του δυνατού, σκιαγραφώντας τους εμπλεκόμενους φορείς και τις απαραίτητες ενέργειές τους για την επίτευξη των στόχων.
Το Σχέδιο κινείται στους εξής άξονες:
- διερεύνηση και ανάλυση της τρέχουσας κατάστασης της ΚτΠ στην Ελλάδα,
- συγκέντρωση βέλτιστων, κοινών και χρήσιμων πρακτικών από τη διεθνή εμπειρία,
- εντοπισμός δυνατοτήτων βελτίωσης σε όλα τα επίπεδα (αξιολόγησης, διακυβέρνησης, νομοθετικού και φορολογικού πλαισίου, συνηγορίας),
- σύνταξη συγκεκριμένων προτάσεων για τη ρύθμιση, την ανάπτυξη και την ανάδειξη της ΚτΠ με βάση βέλτιστες και διεθνείς πρακτικές.
1 Παραδείγματα που αναλύουν την αποτελεσματικότητα, τη συμπληρωματικότητα ως προς την πολιτεία και, κατά συνέπεια, την ανάγκη ύπαρξής της παρατίθενται στην Ενότητα 3 (Βέλτιστες και χρήσιμες πρακτικές από ΕΕ και επιλεγμένες χώρες) του Σχεδίου.
